ایران‌بوم

یکی از مظاهر تمدن بشری کتاب و کتابخانه است. در سرزمین ایران نیز در تمامی دوران‌های تاریخی کتاب از احترام ویژه‌ای برخوردار بوده و ارزش والائی داشته است.
ابن ندیم در فهرست خود از دو کتابخانه عصر ساسانی نام می برد : یکی کتابخانه‌ای که اردشیر و پسرش شاهپور اول جمع آوری کرده بودند و دیگری کتابخانه ای در گندی‌شاپور که برای دانشگاه آن شهر تأسیس شده بود.

در دوره اسلامی و در عصر حکومت هر یک از سلسله های حاکم بر ایران با نام کتابخانه های بسیاری برمی‌خوریم که از آنِ سلاطین یا وزرای دانشمند و دانش پرور آنان بود. از آنجمله اند کتابخانه عضدالدوله دیلمی در شیراز ، نوح بن منصور در بخارا ، صاحب بن عباد در ری و کتابخانه های نظامیه در بغداد و نیشابور و . . . که دانشمندانی چون ابن سینا ، مسعود سعد سلمان ، بهزاد و . . . در بخشی از عمر خود عهده دار سمت کتابداری آن گنجینه ها بودند.

کتابخانه های ایران را از بدو تأسیس تا عهد مشروطیت می توان به چهار دسته تقسیم کرد .
1 ـ کتابخانه‌های پادشاهان و سلاطین .
2 ـ کتایخانه‌های شاهزادگان و وزراء و رجال .
3 ـ کتابخانه های علماء و دانشمندان به خصوص فقها .
4 ـ کتابخانه های مدارس و مساجد و بقاع و مزارات .
در این مقاله از کتابخانه ای سخن به میان می آید که به گروه چهارم یعنی بقاع متبرکه تعلق داشته و آن عبارت است از کتابخانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی.

تصویری از نمای مجموعه بقعه شیخ صفی در اردبیل

تصویری از نمای مجموعه بقعه شیخ صفی در اردبیل
(عکس از دکتر ورجاوند)

کتابخانه بقعه‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی در زمان حیات شیخ و با اهدای کتاب از طرف مریدان او که از اقصی نقاط کتاب های نفیس را به کتابخانه مراد خود تقدیم می کردند ، تأسیس شد . شیخ صفی الدین اردبیلی جد اعلای سلاطین صفوی است که در سال 700 ه . ق جانشین و خلیفه شیخ زاهد گیلانی شد و در اردبیل طرح خانقاهی را پی افکند . وی همواره مورد احترام و توجه عموم و حتی سلاطین مغول بود . خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ، از اعاظم وزرا و علمای عصر ، در نامه ای به شیخ صفی ، ضمن ارادت خویش حواله ای جهت مخارج خانقاه شیخ برای او فرستاده بود . ( 1 )

از آنجا که پیروان شیخ نزد او تعلیم می یافتند، خانقاهش مدرسه ای برای ارشاد مریدان محسوب می شد و به همین دلیل، نخستین پایه کتابخانه بقعه در حیات وی ریخته شد. چون شیخ پس از مرگ در همان خانقاه آرمید. مدفن وی به زیارتگاه مُریدان بدل گشت و کتابخانه بقعه که محل اجتماع پیروانش بود، رونق بسزا یافت.

با روی کار آمدن صفویان و توجه سلاطین صفوی به آرامگاه جد خویش که مدفن اولاد شیخ نیز بود، اهمیت و شهرت بقعه شیخ بیشتر شد و سلاطین صفوی هر یک به سهم خود در رونق و آبادانی آن کوشیدند؛ به خصوص شاه عباس به دیده تقدس بر آن محل نگریست و موقوفات فراوانی برای آن برقرار ساخت و نسخ نفیسی به کتابخانه بقعه اهدا و وقف کرد. مکتوب است که شاه عباس کتب فقهی و عربی و مذهبی خود را وقف کتابخانه آستان قدس و کتب فارسی و دواوین شعرا را، همراه چینی آلات و ظروف نفیسه ، وقف بقعه جدّ خویش کرد. ( 2 )

تصویری دیگر از بقعه شیخ صفی در اربیل

تصویری دیگر از بقعه شیخ صفی در اربیل
(عکس از دکتر ورجاوند)

کتابخانه بقعه، تا جنگ دوم ایران و روس در 1241 تا 1243 ق، که منجر به عهدنامه ترکمانچای شد، بعد از کتابخانه آستان قدس رضوی، قدیمی ترین کتابخانه ایران بود که سالم بر جای مانده بود، سیاحانی چون پیترو دلاواواله ( 1028 ق / 1619 م )، آدام اولئاریوس ( 1048 ق / 1637 م ) ژان باتیست تاورنیه ( 1088 ق / 1677 م ) و در عصر قاجار ، جیمز موریه ( 1236 ق / 1821 م ) از این بقعه و کتابخانه اش دیدن کرده، هر یک مطالبی در سفرنامه های خود نگاشته‌اند که حکایت از نفاست و غنای فرهنگی نسخ آن کتابخانه دارد . آدام اولئاریوس، ضمن بازدید از بقعه شیخ صفی ، کتابخانه آن را چنین توصیف می کند:
« . . . از میان راهرو طرف راست به اطاقی بزرگ که با طلا بر روی دیوارهای آن نقش و تصویر انداخته بودند و شبیه عبادتگاه بود، هدایت شدیم . در اینجا اولین موضوعی که باعث شگفتی زیاد ما شد این بود که طاق گنبدی وسیع و هنرمندانه ای که براین بقعه زده بودند ستونی نداشت . سقف گنبد را چند قسمت تشکیل می داد که به هم متصل بودند . تالار مزبور « جنت سرا » نام داشت که در آن کتابخانه ای نیز موجود بود . کتاب ها به طور پراکنده در قفسه ها بر روی یکدیگر قرار داشتند، اکثر آنها به زبان عربی و تعدادی نیز به زبان فارسی و ترکی بود. اوراق چند جلد از این کتاب ها از پوست حیوانات و چند تای دیگر از کاغذ بود که بسیار تمیز و زیبا بر آن نوشته بودند. در کتب تاریخی اشکال و تصاویر نقاشی شده بود. بر جلد کتاب‌ها، پوست دباغی شده بز یعنی تیماج سرخ رنگ کشیده بودند و با نقوشی از گل و شاخ و برگ گیاهان و درختان به طرز عالی و با طلا آرایش شده بود . ( 3 )

متأسفانه در منابع و متون فارسی کمتر خبری از شرح بقعه و کتابخانه آن یافت و می‌شود، تنها تنی چند از نویسندگان و فضلا و ادبای ایرانی اشاره مختصری به کتابخانه بقعه دارند. از نویسندگان قرن دوازدهم تنها میرزا عبدالله افندی که از اعاظم مورخان و مؤلفان آن دوره است، اشاره ای به این کتابخانه دارد . نامبرده در کتاب ریاض العلماء ضمن شرح حال امین الدین طبرسی مؤلف مجمع البیان ـ از کتب تفاسیر مشهور ـ می‌نویسد:
امین الدین کتابی به نام اسرار الامامه یا اسرار الائمه تالیف نموده است و من (افندی) یک قسمتی از آن کتاب را در شهر رشت دیدم، ولی نسخه کامل آن کتاب در کتابخانه شیخ صفی الدین در اردبیل موجود است. ( 4 )

از نویسندگان قرن سیزدهم نیز شاید بتوان گفت که تنها دو نفر از ادبای عصر ناصری هر یک در تألیفات خود مختصر اشاره ای به کتابخانه بقعه کرده اند . نخست محمد تقی حکیم در کتاب گنج دانش ؛ دوم محمد حسن خان اعتماد السلطنه / صنیع الدوله / در کتاب مرآه البلدان . هر دو کتاب از کتب جغرافیایی است ـ ذیل کلمه اردبیل هر دو به یک مضمون آورده اند:
«اردبیل در زمان صفویه زیاد معمور آباد بود و موقوفات زیادی برای طلاب و محصلین قرار دادند . کتابخانه اردبیل در آن عصر معروف دنیا و اغلب کتب آن به زبان عربی و قلیلی هم فارسی است . ترکی هم دارد و جلدشان غالباً طلا و هم نقره بوده ولی حالا چیزی از آنها باقی نیست . » ( 5 )

کتابخانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی پس از انقراض سلسله صفویه و بروز درگیری ها از رونق افتاد ؛ با این حال تا زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار و جنگ دوم روس ها با ایران هنوز کتابخانه فعال بوده و کتاب های بسیاری در آن باقی بود . ولی در جریان دومین جنگ های ایران و روس ، مجموعه های گرانبهای کتابخانه از بین رفت . تفصیل این اجمال را برای نخستنی بار مرحوم عبدالعزیز جواهر کلام بدین شرح می نگارد:
« در ماه دسامبر 1827 م قشون روس به سرکردگی پِسکویچ و همراهی گریبادوف شهر تبریز را تصرف نموده از طریق میانجی ( میانه ) عازم تسخیر طهران بودند ، تا دامنه فتوحات خود را در ایران [ همچون توسعه متصرفات خود در دولت عثمانی ] ادامه دهند . همان موقع مستشرق روس « سنکوسکی » به رئیس کل ارکان حرب قشون روس گراف دیپیچ شرحی نگاشته و تقاضا نمود که در این مسافرت از کتب خطی و آثار ادبی ایرانی نیز استفاده شود . انجام این وظیفه را پروفسور سنکوسکی به عهده گریبایدوف که از نویسندگان و شعرای مشهور روس بود ، واگذار کرد.

رئیس کل ارکان حرب عین مراسله و تقاضانامه سنکوسکی را به نظر پسکویچ رسانیده و پسکویچ با گریبایدوف در این باب مشورت کرد . بالاخره بعد از تحقیقات زیاد معلوم شد که در ایروان و نخجوان کتابخانه مهمی وجود ندارد و کتابخانه عباس میرزا در تبریز اهمیت علمی نداشته و مجموعه ای از کتب معاصر می باشد ، ولی فقط در اردبیل مقداری کتب و رسائل خطی گرانبها در کتابخانه جنب مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی باقی است. » ( 6 )

به طور حتم گریبایدوف که از رجال سیاسی و ادبی عصر خویش بود از نوشته های آدام اولئاریوس ، جیمز موریه و . . . درباره کتابخانه اردبیل آگاهی داشته و به همین دلیل از فکر کتابخانه بقعه فارغ نبود و پیوسته در آرزوی تصاحب کتابخانه بقعه بسر می برد . به همین دلیل در زمان اشغال تبریز به دست قوای روس ، در اندیشه تصرف شهر اردبیل افتاد و آن را تنها راه حل معضل خود دانست . به نوشته جواهر کلام : پیشنهاد سنکوسکی بیشتر او [ گریبایدوف ] را تهییج نمود و با آنکه اردبیل در فرونت ( = جبهه )جنگ نبود و تصرف آن مستلزم مخارج و زحماتی بود ، معذالک بر حسب اصرار و تقاضای گریبایدوف یک عده قشون از قره باغ به طرف اردبیل عزیمت کرد . ( 7 ) منبع هر دو مؤلف سفرنامه آدام اولئاریوس بوده و متأسفانه مؤلفان هیچ اشاره ای به اینکه بر کتاب ها چه گذشته و چرا « حالا چیزی از آنها باقی نیست » نمی کنند ، تنها از طریق منابع روسی چون تاریخ روابط علمی شرق و اروپا و روسیه چاپ لنینگراد و کتاب گریبایدوف در گرجستان و ایران ، تألیف گنی کولوپوف . چاپ بادکوبه و مکاتبات و اسناد آنها در می یابیم که بر سر کتاب های کتابخانه بقعه شیخ چه آمده و چرا « حالا از آنها چیزی باقی نمانده است » .

نمایی از دیوار صحن مجموعه بقعه شیخ صفی در اردبیل

نمایی از دیوار صحن مجموعه بقعه شیخ صفی در اردبیل
(عکس از دکتر ورجاوند)

لشکرکشی روس ها از قره‌باغ به اردبیل شاید تنها لشکرکشی در تاریخ برای تسخیر و غصب گنجینه علم و ادب بوده که با سیاست و یا منافع نظامی در جهان منافات داشته است. در هر صورت در 25 ژانویه 1828 م / 26جماد الخر 1243 ق ـ به هنگام مذاکرات صلح میان عباس میرزا و پاسکویچ ـ شهر اردبیل توسط قوای روس به فرماندهی ژنرال سوشتلن و همراهی سرهنگ « سنیاوین » محاصره و پس از اندک مقاومتی از طرف نیروهای نظامی محلی به تصرف روس ها درآمد . سعید نفیسی در این مورد چنین می نویسد:
«در اطراف اردبیل چندین معدن مس هست که برای نیازمندی های نظامی آن زمان اهمیت بسیار داشته، عباس میرزا با دستیاری مهندسان اروپایی، قلعه آن شهر را ساخته بود که به گفته سوشتلن برتری های چند بر قلاع دیگر ایران داشته است. علاوه بر آن در آن قلعه علوفه و خواربار و تچهیزات نظامی فراوان ذخیره کرده بودند . . . لوازم توپخانه نیز در آنجا فراوان بود و با همه این برتری ها دفاع از آن شهر برای لشکریان ایران دشوار شده بود. پسران عباس میرزا که فرمانده پادگان این شهر بودند و مردی ایتالیایی که «برناردی» نام داشت و فرمانده توپخانه آنجا بود ، شایستگی این کار را نداشتند .» ( 8 )

اشغالگران اردبیل پس از تصرف اردبیل علماء شهر را در یک محل جمع کرده و ایشان را از قصد و نیّت پاسکویچ و گریبایدف درباره انتقال کتابخانه آگاه کردند . گرچه علماء در آغاز مخالفت کردند و هر یک درباره وقفی بودن کتب کتابخانه داد سخن دادند، ولی خیلی زود متوجه شدند که گوش کسی به حرف آنان بدهکار نیست و از طرف حکومت و حکومتیان نیز کاری ساخته نیست . ـ چه اگر می توانستند شهر تبریز را حفظ می کردند ـ به اجبار به انتقال کتاب های کتابخانه تن دردادند و کتابخانه را تسلیم قوای نظامی روس کردند، مشروط بر اینکه پس از نسخه برداری آنها را به محل اصلی عودت دهند . ( 9 )

بالاخره کتابخانه به تصرف ژنرال روسی درآمد و از اوائل ماه فوریه / اواخر ماه رجب ، دو دسته قشون سواره و پیاده کاروان کتب نفیس بقعه شیخ صفی را از اردبیل تا تفلیس همراهی کردند و گریبایدوف به آرزوی خویس رسید .

گریبایدوف

ایوان پاسکیویچ

آنچه از مفاد کتاب گریبایدوف در گرجستان و ایران بر می آید این است که کتاب های بقعه شیخ صفی به رسم امانت ، جهت مطالعه به تفلیس برده شد ؛ ولی متأسفانه دیری نپایید که کتاب های مزبور از کتابخانه سن پطرزبورگ و موزه آرمیثاژ سردرآورد و در حال حاضر کتاب های یاد شده در کتابخانه لنینگراد « به رسم امانت » موجود است ، و امید است که همتی و تلاشی صورت گیرد تا ـ هر چه زودتر ـ این امانت به صاحب اصلی آن یعهی ملت ایران برگردانده شود.
همانگونه که گفته شد جواهر کلام نخستین کسی است که درباره این کتابخانه تحقیقات مفصل به عمل آورده و فهرستی شامل 119 عنوان که پروفسور ژرژمار برای او ارسال داشته ارائه داده است که به قرار ذیل است : ( 10 )

1 ـ مطلع خضو صرالکِلَم فی معانی فصوص الحکم ، به زبان عربی در فلسفه/ تألیف محمد بن علی .
2 ـ اسماء الحسنی مع ترجمه به عربی/ تألیف سلطانعلی مشهدی [ محتملاً باید خط سلطانعلی باشد ] .
3 ـ اسناد مناجات مخمس ـ به عربی .
4 ـ صحیفه کامله / تألیف عبدالله بن عمر ـ به عربی .
5 ـ طوالع الانوار و مطالع الانظار / تألیف بیضاوی ـ به عربی .
6 ـ شو اکل الحور فی شرح هیاکل النوار . 7 ـ الاشارات و التنبیهات . 8 ـ کتاب الکناش المعروف به کتاب الفخار تألیف محمد بن زکریا الرازی در طب . 9 ـ الجامع الکبیر المعروف بالحاوی ، تألیف یحی بن سعید هذلی حلی . 10 ـ مرقعات . 11 ـ مرقعات . 12 ـ مرقعات . 13 ـ روضه عین القضاه همدانی . 14 ـ کتاب علم تألیف غزالی . 15 ـ لوایح جامی . 16 ـ تحفه شاهی . 17 ـ مرقعات . 18 ـ مرقعات . 19 ـ مقاله خواجه انصاری . 20 ـ کیمیای سعادت غزالی . 21 ـ تاریخ طبری به فارسی . 22 ـ تاریخ طبری به فارسی . 23 ـ تاریخ طبری به فارسی . 24 ـ فردوس التواریخ . 25 ـ روضه الصفا میرخواند در یازده جلد . 26 ـ خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخیار تألیف خواندمیر . 27 ـ حبیب السیر . 28 ـ جواهر الاخبار بوداق . 29 ـ جامع التواریخ رشیدالدین . 30 ـ مرقعات . 31 ـ ظفرنامه تیموری . 32 ـ ظفرنامه تیموری ایضاً . 33 ـ مطلع السعدین و مجمع البحرین عبدلارزاق سمرقندی . 34 ـ ایضاً مطلع السعدین . 35 ـ صفوه الصفا ابن البزاز . 36 ـ بیاض مکالمه شاه صهماسب با ایلچیان . 37 ـ تاریخ شرفنامه . 38 ـ تاریخ الماثر کالر روالجواهر . 39 ـ روضه الاحباب فی سیره النبی والال و الاصحاب . 40 ـ مجمع الانساب . 41 ـ احسن الکبار فی معرفه الائمه الاطهار تألیف محمد بن زیدبن عربشاه حسینی . 44 ـ احسن الکبار فی معرفه الائمه الاطهار جلد دوم . 45 ـ خلاصه الاشعار و زبده الافکار . 48 ـ دیوان اشعار . 49 ـ شاهنامه چهارنسخه . 50 ـ دیوان انوری . 51 ـ دیوان جامی . 52 ـ دیوان اشعار متفرقه ( متععد ) . 53 ـ خسرو و شیرین . 54 ـ انتنخاب حدیقه حکیم سنائی . 55 ـ دیوان خاقانی . 56 ـ دیوان صیفی . 57 ـ دیوان عطار . 58 ـ دیوان کمال الدین . 59 ـ ایضاً . 60 ـ گلستان سعدی . 61 ـ کلمات . 62 ـ بوستان و انتخاب بوستان متعدد . 63 ـ گلشن راز . 64 ـ کلیات دهلوی . 65 ـ نظامی گنجوی متعدد . 66 ـ انتخاب دیوان خسرو 67 ـ هشت بهشت .68.لیلی و مجنون 69 ـ انتخاب خسرو و شیرین . 70 ـ خصر خان دولرانی . 71 ـ ترجیع بند جامی . 72 ـ دیوان امیر حسن دهلوی . 73 ـ زادالمسافرین . 74 ـ دیوان خواجو . 75 ـ دیوان ابن یمین . 76 ـ کتاب مهر و تستری تألیف عصار . 77 ـ ایضاً . 78 ـ کلیات عمادالمله والدین الفقیه الکرمانی . 79 ـ ایضا ً . 80 ـ دیوان حافظ شیرازی . 81 ـ کلیات حکیم نزاری . 82 ـ دیوان کاتبی . 83 ـ غزلیات شاهی در سه نسخه . 84 ـ کتب سبعه جامی . 85 ـ تحفه الاحرار در سه مجلد ( شعر ) . 86 ـ سبحه الابرار ( نظم است ) در دو مجلد . 87 ـ یوسف و زلیخا . 88 ـ سلسله الذهب اشعار فارسی 89 ـ چهل حدیث حامی . 90 ـ دیوان اشعار . 91 ـ گوی و چوگان نسخ متعدده . 92 ـ ثمرنامه هاتفی جامی نسخ متعدده . 93 ـ شاهنامه هاتفی . 94 ـ هفت منظر نظامی . 95 ـ مرثیه . 96 ـدیوان بابافغانی . 97 ـ دیوان سهیلی . 98 ـ دیوان آصفی . 99 ـ رساله رساله ملاسلطانعلی . 100 ـ قصاید و اشعار101.آثار المظفر102.شاهنامه شاه اسماعیل103.شاهنامه درویش هلالی104.کلیات اهلی شیرازی105.ایضا106.عقاید شاهی107.کتاب مهرو وفا108.دهنامه عماد فقیه109.دیوان مانی110. حسن و دل . 111 ـ نزهه العاشقین . 112 ـ مرزبان نامه 113 ـ ترجمه الفرج بعدالشده و الضیقه . 114 ـ مرقعات . 115 ـ مرقعات و دواوین مختلفه در نظم و نثر ترکی . 116 ـ کلیات نوائی . 117 ـ خمسه امیر علیشیر نوائی . 118 ـ دیوان نوائی نسخ متعدده . 119 ـ اسکندرنامه .

* * *

در هر صورت بعد از این یغما از کتابخانه شیخ صفی چیزی باقی نماند ، جز اوراق متفرقه و تعداد معدودی کتاب که یک بار در زمان ناصرالدین شاه ، به هنگام تعمیر بقعه ـ که به دستور وی انجام گرفت ـ به کتابخانه سلطنتی وقت منتقل شد . از آن جمله است ترجمه فارسی تفسیر معروف طبری که توسط حبیب یغمائی به چاپ رسیده است . صاحب جواهر کلام به هنگام نگارش تاریخچه کتابخانه شیخ صفی ـ که اساس همین مقاله بوده ـ ضمین شرح به یغما / امانت ! / بردن نسخ کتابخانه شیخ می افزاید :
اوراق کتابه های دیگری [ هم ] هست که توجهی به آنها نشده و بالاخره تلف و نابود می شود و اگر یک دو نفر مطلع دانشمند برای تحقیق و جستجوی این اوراق چه از طرف وزارت معارف و یا آنکه مستقلاً بروند بسیار نیکو و قابل تقدیر می باشد . ( 11 )

خوشبختانه این ندای صاحب جواهر را علی اصغر حکمت پاسخ مثبت داد و گروهی را جهت بررسی اوراق باقی مانده کتابخانه شیخ صفی به اردبیل اعزام داشت . این گروه پس از بررسی اوراق بازمانده از کتابخانه بقعه ، به تعدادی نسخ نفیس که از دید نظامیان روس مخفی مانده بود ، دسترسی پیدا کرد و تمام ی اوراق و نسخ یاد شده را به تهران منتقل کرد که به دستور میرزا علی اصغر حکمت در اختیار موزه ایران باستان قرار گرفت . خوشبختانه اکنون نسخ و اوراق یاد شه در بخش اسلامی موزه محفوظ است که از آن میان به چند نسخه « شاهنامه فردوسی » و چهار مجلد از « صریح الملک » می توان اشاره کرد.

نسخ انتقالی به بخش اسلامی موزه ایران باستان عبارتند از :
1 ) قران مجید و جزوه، 85 مجلد، از قرن سوم تا قرن 13 هجری از کاتبینی چون یاقوت مستعصمی ، سهروردی ( 704 ، 706 ه . ق ) یاقوت بن عبدالله ( 668 ) ، حاجی عمادالقاری الطاووسی ( 807 ه . ق ) عماد محلاتی ، با خطوط خوش کوفی ، ثلث ، ریحان ، نسخ ، و از واقفینی چون شاه طهماسب صفوی ، بهرام میرزا صفوی ، حمزه میرزا ، سلیم بیگلربیگی و کمال الدین علی بیک .
از این مجموعه قرآنهای خطی 10 نسخه متعلق به قرن سوم و چهارم ه . ق است که روی پوست آهو با خط کوفی کتابت شده است.

2 ) دواوین شعرا ، تاریخ و . . .
شاهنامه فردوسی ـ الف ) نسخه ای به خط نستعلیق از درویش محمد مخللص با رقم 895 به گواهی نظم همین مخلص در پایان نسخه ، در دفتر موزه آمده که نسخه در 400 هجری نوشته شده و محل کتابت آن دانسته نیست .
ب ) نسخه ای نستعلیق از 938 ه . ق با 43 مجلس و کاغذ اعلای خانبالغ و جلد ضربی وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی .
ج ) نسخه ای بدون رقم و کاتب محتملاً از قرن دهم با 18 تصویر مجلس .
د ) نسخه ای بدون رقم و کاتب محتملاً از قرن دهم با 27 مجلس ( وقفی شاه عباس بر آستانه شیخ صفی ) .
شاهنامه قاسمی اثر میرزا قاسم گنابادی ، به خط نستعلیق از سده 10 ، با 11 مجلس ، درباره کشورگشایی های شاه طهماسب اول . این نسخه وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی است .

چهار نسخه صریح الملک
این چهار نسخه همه در آستانه شیخ صفی بوده و مجموعه وقفنامه های رقبات موقوفات و اسناد املاکی است که برای آستانه شیخ صفی الدین خریداری شده و قاعدتاً همه به خط گردآورندگان آنهاست . دو نسخه به خط زین العابدین عبدی و عبدالمومن بن صدرالدین محمد بن ناصرالدین احمد قوامی شیرازی با رقم 975 و دو نسخه دیگر به خط محمد طاهر سپاهانی با رقم 1038 در زمان صدارت و تولیت نواب شیخ شریف زاهدی در عصر شاه عباس صفوی است و یک نسخه از چهار نسخه صریخ الملک به خط زین العابدین عبدی که به کتابخانه سلطنتی منتقل شده و به سال 1316 ، زمان افتتاح کتابخانه ملی ایران ، جزء مجموعه انتقالی از کتابخانه سلطنتی به کتابخانه ملی منتقل شده است .

مجموعه نسخ انتقالی از بقعه شیخ صفی به بخش اسلامی موزه ایران باستان / موزه ملّی ، به استثنای قرآن ها شامل 85 مجلد است که همه از نسخ نفیس و عالی و مذهب محسوب می شود . در پایان این سخن ، فهرست وار تنها به ذکر نسخ وقفی شاه عباس که به طور عمده در سال های 1017 و 1022 وقف شده اند ، اشاره می شود:
1 ) پنج گنج : خمسه نظامی به احتمالی از سده 10 ه . ( 3 نسخه ) . ( وقف 1017 ه . ق).
2 ) جنگ شعر : به احتمال از سده 10 شامل غزل هائی از بساطی ، جامی ، جلال ، عماد ، ناصری ، عصمت ، کاتبی ، شاهی ، طوسی ، خیالی و ابن یمین .
3 ) حبیب السیر : خواندمیر ( 2 نسخه ) . وقف در1017
4 ) خلاصه التواریخ : میرمنشی قاضی ، میر احمد بن شرف الدین حسین حسینی ابراهیمی قمی وزیر خراسان و در گذشته در 1001 ه . ق . نسخه در 997 ه . در کتابخانه شاه عباس بوده و او آن را بر آستانه شیخ صفی وقف کرده است .
5 ) دیوان خاقانی : ( 2 نسخه ) نسخه دوم نستعلیق ، شمس الدین بن میرزا جان قزوینی 998 ه . وقف در 1017 .
6 ) دیوان شاه اسماعیل خطایی صفوی : نستعلیق ، عیشی در سده 10 ه . وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی در 1022 ه . ق .
7 ) دیوان طالب آملی : نستعلیق سده 10 و 11 ه . با کاغذ الوان . وقف در 1017 ه .
* دیوان عصمت بخارایی : نستعلیق ، سده 10 وقف در 1017 .
8 ) ذخیره خوارزمشاهی : کاتب سید اسماعیل گرگانی نسخ سده 7 و 8 و ترسیم ، نستعلیق در 968 .
9 ) روضه الصفا : میرخواند ، نسخ محمد بن شیخ امین الدین جهرمی از 974 ه . ق ه . ق . نسخه جلد 4 و 5 و 6 است ( 4 نسخه ) . وقف در 1017 .
1/9 ) سیف النبوه یا مشهدالشهدا : حسین ندایی ، نستعلیق ، قاسم بن علی از 927 ه . ق ، وقف در 1022 .
10 ) شاهنامه فردوسی : ( 2 نسخه ) که قبلاً شرح داده شد .
11 ) شاهنامه قاسمی : که شرح آن پیش از این آمد .
12 ) صریخ الملک : گردآوری در 975 ه . ق .
13 ) فتوحات شاهی : ابراهیم امینی ، مقدمه الفتوحات مشتمل بر پیج فتح است و کتاب را امینی در هرات به سال 927 کتابت کرده است . وقف در 1017 .
14 ) فرهاد و شیرین : وحشی ، نستعلیق ، از 997 ه . ق ، وقف در 1022 .
15 ) کامل التعبیر : ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی . نسخ علی شاه بن احمد شاه بن علی ضایع اصفهانی ، رمضان 737 . وقف در 1017 .
16 ) کلیات سعدی : نستعلیق شاه محمد کاتب . وقف 1017 ( 2 نسخه ) نسخه دوم : نستعلیق از 908 ه . ق .
17 ) مثنوی معنوی : نستعلیق احمدبن محمود از 891 ه . ق . وقف در 1017 ( 2 نسخه ) نسخه دوم : نستعلیق به احتمال از سده 10 ه . ق .
18 ) مجمع التواریخ : حافظ ابرو . نستعلیق ، سده 9 و 10 . وقف در 1017 ه . ق .
19 ) مجموعه : نستعلیق ، غیاث الدین بن ابراهیم معلم بلگیجانی . وقف در 1017 ه . نسخه را محمود قاجار فرمانروای نهادند در 1254 خوانده است.

متن وقفنامه شاه عباس در آغاز نسخ بدین شرح است:
« وقف نمود این کتاب را کلب آستان علی بن ابی طالب علیه السلام عباس الصفوی بر آستانه منوره شاه صفی قلیه الرحمه که هر که بخواهد مشروط آنکه از آن آستانه بیرون نبرند و هر که بیرون برد شریک خون امام حسین علیه السلام بوده باشد . 1017 [ وقف ]
جای خوشبختی است که آقای دانش پژوه تمامی این نسخ را در نشریه نسخه های خطی ، دفتر دوم سال 1341 فهرست کرده اند .
به امید آنکه روزی ملت ایران از آن توانائی برخوردار گردد که بتواند آنچه را که روس ها از کتابخانه بقعه اردبیل به عنوان « امانت » ؟ ! به یغما برده اند به جایگاه اصلی خود بازگرداند .

پی نوشتنها
1 . تاریخچه کتابخانه های ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی ، از رکن الدین همایون فرخ ، تهران وزارت فرهنگ و هنر ، اداره کل نگارش ، ؟ 13 . ج 1 ، ص 102 .
2 . دانشنامه ایران و اسلام ، ذیل کلمه اردبیل .
3 . سفرنامه آدام الئاریوس به ایران ، ترجمه احمد بهپور ، تهران : ابتکار ، 1362 ، ص 127 تا 130 .
4 . ریاض علماء ، عبدالله افندی ، ج 5 ، ذیل طبرسی . متن به عربی است .
5 . مرآه البلدان ، اعتمادالسلطنه با تصحیح دکتر عبدالحسین نوائی و میر هاشم محدث ، تهران ، دانشگاه تهران ، 1368 ، زیر واژه اردبیل .
ـ گنج دانش ، محمد تقی حکیم به کوشش دکتر محمد علی صوتی و جمشید کیان فر ، تهران ، زرین 1367 . ذیل واژه اردبیل .
6 . فهرست کتب وزارت معارف ، عبدلاعزیز جواهر کلام ، تهران ، وزارت معارف ، ؟132 . ج 2 ، ص 71
7 . همان ، ص 168 .
8 . تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر ، سعید نفیسی ، تهران ، انتشارات بنیاد ، 1361 ، ج 2 ، ص 167 .
9 . همان ، ص 168 .
10 . فهرست کتب وزارت معارف ، ص 73 تا 76

برگرفته از کتاب ایران و قفقاز رویه‌ی 167 تا 180

رایانوشت: کی فریدون کیانی