ایران‌بوم

زنجان (معرب واژۀ پارسی زنگان) مرکز استان و شهرستان زنجان در شمال ‌غرب ایران است و مردم منطقه هنوز هم تلفظ زنگان را به کار می‌برند. این شهر در دره زنجان‌چای (از شاخه‌های سفیدرود) قرار گرفته و صنایع دستی از قبیل ورشوسازی، نقره‌سازی، ملیله‌کاری،چاروق دوزی، چاقوسازی و فرشبافی آن مشهور است.

زنجان از شمال به طارم و خلخال و میانه، از مشرق به ابهر و طارم، از جنوب به خدابنده و ایجرود و از غرب به ‌ ماه‌نشان محدود است و از سطح دریا ۱۶۶۳ متر ارتفاع دارد. ارتفاع قله سپهسالار که در این استان واقع شده، به ۳۳۱۸ می‌رسد.

پیشینه

در مورد وجه تسمیه شهر زنجان نظرهای گوناگونی مطرح شده است. قدیمی‌ترین نامی که به این منطقه اطلاق شده، «زندیگان» به معنای اهل کتاب زَند (تفسیر اوستا، کتاب زرتشت) است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده و گفته می‌شود این شهر در زمان اردشیر بابکان ـ سرسلسلة ساسانیان ـ ساخته شده است. از اواخر دوره قاجاریه به علت استقرار ایل خمسه، نام خمسه نیز بر آن نهاده شد.

حمدالله مستوفی ـ تاریخ‌نگار نامدار قرن هفتم ـ بنیاد شهر را از اردشیر دانسته و نام نخستین آن را شهین ذکر کرده‌است؛ به طوری که در لغتنامه دهخدا نیز آمده: «شهین نام شهر زنگان است و معرّب آن زنجان باشد و گویند این شهر را اردشیر بابکان بنا کرده ‌است. شهری بود بزرگ، و وجه تسمیه آن، مخفف زَنْدگان، یعنی اهل کتاب زند است و زندیگان، زنگان شده و دال او محذوف گردیده. بیتی از حکیم زجاجی:

ز زنگان بدان مرد روشن‌ضمیر
دبیری سرافراز بُد تیزویر

حمدالله مستوفی در نزهة‎القلوب (نگاشتة۷۴۰ق) زبان زنجان و مراغه و تالش گشتاسبی را پهلوی ذکر می‎کند و می‌گوید: «زبانشان پهلوی، به جیلانی (گیلانی) بازبسته است.».

مستوفی دور باروی شهر را ده‌هزار گام ذکر نموده که در حدود ۵/۴ کیلومتر می شود و از قلعه کنونی شهر اندکی بزرگتر است، به طوری که دامنه استقرار تا حد سیلاب شرقی کشیده شده ‌است. قول حمدالله با یافته‌های باستان‌شناسی مطابقت دارد؛ چنان که در اراضی شرقی خارج از دیوار قلعه، آثار قرن ششم هجری در عمق دو متری ازکف معابر فعلی قابل رؤیت است.

کتاب صورالاقالیم از مزار اکابر و اولیای موجود در شهر، قبور شیخ اخی فرج زنگانی و استاد عبدالغفار سکّاک و عیسی کاشانی را نام برده ‌است.

این شهر برای بار دوم در سال ۶۲۸ق در فتنه مغول تخریب شد و شدت آن به حدی بود که شهر برای مدتی از قید حیات ساقط شد. به ویژه انتخاب سلطانیه به پایتختی در دوران ایلخانی و گسترشش در ایام حکومت غازان‌خان و خدابنده و اولجایتو در اواخر قرن هفتم، در متروکه شدن زنجان عامل تعیین کننده‌ای بود؛ به عبارت دیگر در تمام ایام شکوفایی شهر سلطانیه، زنجان به حالت نیمه‌ویران باقی ماند. این شهر مجدداً توسعه یافت؛ اما برای بار سوم در نیمه دوم قرن هشتم با یورش تیمور لنگ مواجه و پس از قتل عام اهالی، با خاک یکسان شد.

کلاویخو (سفیر پادشاه اسپانیا) در دربار میرانشاه ـ از نوادگان تیمور ـ در سفرنامه‌ خود، قسمت اعظم شهر زنجان را غیر مسکون و مخروبه ذکر نموده و حصار شهر را غیر قابل تعمیر دانسته و می‌نویسد: «شب هنگام به محلی رسیدیم که به زنجان معروف است و بیشتر قسمت‌های آن غیرمسکون است؛ اما گویی در گذشته یکی از بزرگترین شهرهای ایران بوده ‌است! ما دیدیم که حصار شهر دیگر قابل تعمیر نیست؛ اما در داخل حصار هنوز خانه‌ها و مساجد بسیاری استوار و پابرجا بودند و در خیابانهای آن نهرهایی می‌گذشت...»

شاردن جهانگرد فرانسوی که به سال ۱۶۷۲م از زنجان بازدید نموده، می‌نویسد: «هنوز در حوالی یک مایل و بیشتر، آثار و بازمانده‌های ویرانه‌ای مشاهده می‌شود...» در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه‌ حاکم بود، شهر تجدید بنا شد و مجدداًً تکاپوی حیات در آن آغاز گردید. بدین جهت به‌ رغم قدمت سه‌هزار ساله، کلیه‌ آثار فعلی و بافت شهری نسبتاً جدید است.

آثار تاریخی

از آثار تاریخی زنجان می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ـ از دورۀ صفوی: مسجد میرزائی، کاروانسرای سنگی.

ـ از دوره قاجار: بازار زنجان، مسجد جامع، مسجد چهل‌ستون، مسجد جمیله‌خانم، مسجد اسحاق‌میرزا، مسجد عباسقلی، مسجد دمیریه، بقعه میرزا ابوالقاسم زنجانی، بقعه مجتهدی، بقعه میرزا مهدی زنجانی، عمارت ذوالفقاری، عمارت ضیائی، عمارت مظفری (عاصم‌السلطنه)، خانه و باغ معین‌التجار، خانه شیخ‌الاسلامی، خانه بهمنی، خانه توفیقی، خانه مقدم، کاروانسرای دخان، حمام حاج‌داداش، پل سردار، پل حاج سید محمد و پل میر بهاءالدین.

ـ از دوره معاصر: خانه خدیوی، کارخانه کبریت‌سازی، بنای رختشوی‌خانه.

کاروانسرای سنگی

یکی از قدیمی‌ترین آثار متعلق به اواسط دوران صفویه، کاروانسرای سنگی در قسمت شرقی کهن‌دژ در ورودی شهر است که دروازه همدان نام دارد. این کاروانسرا که بخش اعظمش از میان رفته، یادگاری از دوران شاه عباس دوم است. در دوران آغا محمدخان قاجار با توسعه‌ نسبی شهر، مجموعه بازار به مثابه‌ قطب واحد اقتصادی، خدماتی و فرهنگی منسجم‌ترین عنصر شهری را به وجود آورده ‌است.

بازار زنجان

یکی از مهمترین آثار تاریخی زنجان، بازار آن است که ساختش در دوران آقا محمدخان قاجار (۱۲۰۵ق) آغاز شد و در زمان فتحعلی شاه خاتمه یافت و مساجد و سراها و گرمابه‌هایی در سال ۱۳۲۴ به آن اضافه شد.

این بازار که دراز‏ترین بازار تاریخی ایران است، از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می‌شود؛ همچون: راستۀ زرگرها، کفاشها، بزازها، سراجها و چند راسته دیگر. از کاروانسراهای این مجموعه که در قدیم نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا می‌نموده، سرا یا کاروانسرای حاج علیقلی و سرای حاج کربلایی علی را می‌توان نام برد.

فنون معماری

تکنیک‌های معماری و سبکها وشیوه‌های تزئینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوقها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به شکل زیبایی اجرا شده است. این فنون عبارتند از: کاربرد انواع طاق و قوسهای هلالی، جناغی، ضربی و گهواره‌ای، خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی مزین به آجرچینی‌هایی با طرحهای مختلف هندسی خفته، راسته، حصیری و به کارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی، و کاشیکاری به رنگها و طرحهای مرسوم در عصر قاجار در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوسها و همچنین ستون نماهای گلدانی. اوج این سبک معماری و نوآوریهای تزئینی در اجزا و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصاً مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است. خوشبختانه مجموعه این بازار نفیس در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.