ایران‌بوم

خبرگزاری میراث فرهنگی- گروه محیط زیست- لیست شاخص عملکرد زیست محیطی سال 2012 ایران را در رده 114 ام جهان نشان می‌دهد. در این لیست که هر دو سال منتشر می‌شود، ایران از روندی صعودی و رو به بهبود در دوره اصلاحات به جایگاهی نگران کننده در آخرین سال‌های دولت دهم می‌رسد.

مروری بر روند نزولی رتبه ایران در لیست EPI نشان می دهد که جایگاه ایران در سال (1376) 2000، 78 بوده است و در سال 2006، به بهترین جایگاه یعنی جایگاه 53 ام در برده بندی شاخص عملکرد زیست محیطی رسیده است. رکورد جایگاه 53 هرگز تکرار نشده است. پس از آن از سال 2006 به بعد تا سال جاری این روند به شکل نزولی طی شده است، هر چند سال 2010 نسبت به سال 2008 بهبودی نسبی اما نه چندان چشمگیر داشته است.

در شاخص عملکرد محیط زیستی دو شاخص بهداشت محیط و پویایی اکوسیستم‌ها بررسی می شود. در زیر مجموعه بهداشت محیط می‌توان شاخص‌هایی مانند آب، هوا و سلامت محیط زیست بررسی شده است. در پویایی اکوسیستم نیز تغییرات اقلیمی، صیادی، جنگل ها، کشاورزی، تنوع زیستی و زیستگاه ها، تاثیر منابع آبی بر اکوسیستم ها و تاثیر هوا بر اکوسیستم ها بررسی شده است.

در 12سال اخیر، محیط زیست ایران دو دولت و سه رییس را در سازمان محیط زیست تجربه کرده است. دولت سیدمحمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد، به علاوه ریاست معصومه ابتکار، فاطمه واعظ جوادی و محمدجواد محمدی زاده. کارشناسان معتقدند بهترین دوره ایران در عملکرد محیط زیست، دوره ریاست معصومه ابتکار بوده است. شاخص عملکرد محیط زیست نیز این ادعا را تایید می‌کند.

ریاست معصومه ابتکار/ بررسی سال های 2000 تا 2006
«محمد درویش»، فعال محیط زیست در مورد سیاست های دوره معصومه ابتکار و تاثیر آن بر محیط زیست ایران در این دوره به CHN می گوید: «ما بیشترین توجه به محیط زیست را در این دوره شاهد بوده‌ایم.» چرا که« در دوره ریاست معصومه ابتکار بر سازمان محیط زیست یکی از مهم‌ترین اقدامات انجام شده ظرفیت‌سازی اطلاعاتی در حوزه محیط زیست بوده که به طرز معناداری بر بهبود شرایط محیط زیست موثر بوده است.»

در دوره ابتکار جدا از افزایش امکان اطلاع‌رسانی، سیاست‌های موجود به ایجاد تشکل‌های مردم‌نهاد در حوزه محیط زیست و حمایت از این تشکل‌ها منجر شد. این موجب بالا رفتن آگاهی‌ها و حساسیت مردم و مدیران میانی سازمان محیط زیست شد و البته وارد شدن مطالبات محیط زیستی به رسانه‌ها را در پی داشت. همه این ها به بهبود عملکرد محیط زیستی ایران منجر شد.

به اعتقاد درویش، بهبودی ایران در عملکرد محیط زیست در زمان اصلاحات منجر به این شد که سازمان ملل متحد از معصومه ابتکار به عنوان نگهبان زمین تجلیل کند. این نخستین و آخرین باری بود که از یک مقام بلندپایه از ایران به این شیوه و بابت پاسداری از زمین تقدیر می شد.

فاطمه واعظ جوادی/ محمد جواد محمدی زاده 2006 تا 2012
در سال 2006، فاطمه واعظ جوادی به ریاست سازمان رسید. این انتخاب به شدت مورد انتقاد قرار گرفت و همان گونه که پیش بینی می‌شد، عملکرد واعظ جوادی عملکری بسیار ضعیف و پراشتباه بود. سیر نزولی ایران در شاخص عملکرد زیست‌محیطی در این دوره آغاز شد. اما با وجود پیش بینی سیاست های مخرب دولت نهم و انفعال رییس تازه سازمان محیط زیست، در سال 2008، ایران رتبه 67 را در شاخص عملکرد محیط زیستی به دست آورد، رتبه ای بسیار بهتر از آن چه پیش‌بینی می‌شد.

درویش در مورد دلایل این که چرا با وجود انتقادهایی که به مدیریت واعظ‌جوادی می‌شد شاخص ایران چندان تغییری در آن سال ها نکرد، می‌گوید:« دولت‌ها موظف‌اند که از برنامه‌های پنج ساله تبعیت کنند. برنامه پنج ساله چهارم در زمان دولت هشتم، یکی از بی نظیرترین برنامه‌ها در حوزه محیط زیست بود و در آن یک فصل به محیط زیست اختصاص یافته بود، چیزی که در هیچ برنامه دیگری تکرار نشده بود. بنابراین دولت هشتم در سال‌های نخستین ناچار بود کم و بیش از این برنامه تبعیت کند.»

سیر قهقرایی در زمینه محیط زیست در یکی دو سال نخست دولت نهم به دلیل زیرساخت‌های خوبی که از دوره ابتکار به جا مانده بود، چندان بد نبود اما در سال های بعد بابت آن چه آن را اشتغال‌زایی می خواندند، محیط زیست در میان اولویت ها قرار نگرفت. افزایش واحدهای کوچک و بزرگ صنعتی به علاوه استفاده از مدیرانی که دانش و دغدغه محیط‌ زیستی لازم را نداشتند، روند نزول را بنیان‌گذاری کرد.

درویش سدسازی را یکی از مهم‌ترین دلایل در کاهش رتبه ایران در عملکرد محیط‌ زیستی در دوران شش ساله اخیر می‌داند و می‌گوید:« روند شتابناک سدسازی موجب شد که حقآبه طبیعی اکثر تالاب‌هایی که در پایین دست سدها بودند، کاملا فدای سد شود و شاهد خشکی بی سابقه در تالاب ها و دریاچه های داخلی از جمله ارومیه، مهارلو، بختگان و گاوخونی باشیم.»

به گفته درویش، از دیگر مصداق‌هایی که موجب کاهش رتبه ایران در شاخص عملکرد محیط زیستی ایران شد، اصرار دولت بر خودکفایی در تولید گندم بود با این توضیح که: «پافشاری بر خودکفایی در تولید گندم در جایی اتفاق افتاد که فاقد زیرساخت‌های لازم و آب کافی نبود. این منجر به حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق شد که در نهایت به پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و نشست زمین در ایران منجر شد.»

او اضافه می کند: «در نتیجه چنین سیاست‌هایی، در بیش از 70 دشت ایران بیش از 2 متر افت ارتفاع آب‌های زیرزمینی رخ داد و در جنوب تهران بیش از 36 سانتی‌متر نشست زمین اتفاق افتاد، این رقم از آن جا اهمیت دارد که نشست 4 میلی متری، بحرانی تلقی می شود.»

همه این موارد مواردی‌اند که پایداری اکولوژیکی سرزمین ایران را کاهش داده و موجب شده است که ریزگردها 22 استان ایران را تحت تاثیر قرار دهند.

به علاوه در همین دوره بود که تهران در آلودگی هوا در جهان رکورد زد. این معضل که به مرگ عده زیادی در ایران انجامید نیز ناشی از بی‌توجهی مدیران دولت احمدی‌نژاد به برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران بود. در نهایت در جایی که در ایران هم آلودگی هوا و هم آلودگی خاک و آب به وفور دیده می‌شود، زوال رتبه ایران در شاخص عملکرد زیست محیطی اجتناب‌ناپذیر است. اما چیزی که در این میان بیش از همه به چشم می‌آید، واکنش رییس سازمان محیط زیست به این سقوط فاحش است. محمدجواد محمدی زاده به جای پاسخگویی، آمارهای ارائه شده در این شاخص را از اساس بی اعتبار می خواند.