زیست بوم
بهداشت محیط زیست
- زيست بوم
- نمایش از سه شنبه, 06 بهمن 1388 12:02
- بازدید: 5239
برگرفته از تارنمای سیما
بهداشت محیط زیست عبارت است از «کنترل عواملی از محیط زندگی که به نحوی در رفاه و سلامت بدنی، روانی و اجتماعی انسان تأثیر دارند و یا خواهند داشت».
بهداشت آب :
مهم ترین عاملی که می تواند نقش بسیار مهمی بر محیط و سلامتی افراد جامعه داشته باشد، آب است. آب نخستین نیاز زندگی است. تقریباً نیمی از وزن بدن ما را آب تشکیل داده و علت عمده خاصیت انعطاف پذیری ماهیچه ها و سایر قسمت های بدن به واسطه وجود آن است. میزان آب مورد نیاز، با توجه به سن افراد متفاوت است .
مصارف آب :
آشامیدن تنها مصرف آب را تشکیل نمی دهد. مصارف دیگر آب عبارت است از پخت و پز، شستشو، مصارف بهداشتی ، صنعتی ، کشاورزی ، پرورش ماهی، تفریحی و کشتیرانی. تعریف آب سالم و خصوصیات آن : آب سالم آبی است که آلوده نباشد، مصرف کننده را به بیماری های منتقل شونده از آب، مبتلا نکند، عاری از مواد سمی باشد و مواد معدنی و آبی موجود در آن بیشتر از حد مجاز نباشد. چنین آبی دارای کیفیت زیر است:
1 – کاملاً زلال، شفاف و گوارا است و به مقدار کافی هوا در آن وجود دارد
2 – املاح معدنی به مقدار کم در آن محلول است
3 – در آزمایش میکروب شناسی عاری از میکروب بیماری را بیش از حد مجاز است
4 – سخت نیست، به طوری که در آن سبزی کاملاً پخته می شود و صابون به خوبی کف می کند
در برنامه ریزی تأمین آب ، چه شهر و چه در روستا، دو هدف اساسی باید مورد توجه قرار گیرد:
الف – تهیه آب سالم و گوارا و کیفیت مطلوب
ب – در دسترس قرار دادن آب به مقدار کافی (کمیت مطلوب)
گردش آب در طبیعت و منابع طبیعی آب :
انرژی خورشید آب دریاها، دریاچه ها ، رودخانه ها و ... را بخار می کند. این بخار وارد جو اطراف زمین می شود و پس از آن به صورت باران و برف و تگرگ دوباره به زمین فرو می ریزد. در سطح زمین ، قسمتی از آب بخار می شود. بخشی جاری می شود و بالاخره قسمتی از آن در زمین فرورفته و از طبقات نفوذ پذیر خاک می گذرد و در زیر زمین ذخیره می شود آب های سطحی یا زیرزمینی، همه مراحل فوق را گردش آب در طبیعت می گویند.
بنابراین گردش فوق منابع آب به طور کلی عبارتند از :
1 – آب باران (باران ، برف، تگرگ)
2 – آب های سطحی (رودخانه ، نهر، دریا)
3 – آب های زیرزمینی ( چشمه، قنات، چاه)
ناخالصی ها و آلودگی های متداول آب:
در آب ممکن است ناخالصی ها و آلودگی های زیر دیده شود:
1 – گازها ، نظیر ایندرید کربنیک، هیدروژن سولفوره، متان، اکسیژن ، ازت و ...
2 – ترکیبات معدنی، مانند کلسیم ، سدیم ، فلوئور ، آهن ، ید، سولفات ها، بی کربنات ها و ...
3 – مواد معلق غیرزنده، مانند ذات رس و ذرات زنده و با کتری ها، قارچ ها، جلبک ها
آب های زیرزمینی :
1) چشمه : چشمه محل ظاهر شدن آب زیرزمینی در سطح زمین است . چشمه چاهی است سطحی که آب آن از شکاف زمین به خارج جاری می شود. آب چشمه نیازی به تصفیه ندارد.
2) قنات : قنات شکل دیگری از آب های زیرزمینی است که با حفر چاه (مادر چاه) به آن می رسند و به وسیله تونل های زیرزمینی افقی ، اب آن را به سطح زمین هدایت می کنند و در سر راه تونل به فواصل معین ، چاه های هواکش صفر می کنند. آبی که از مظهر قنات خارج می شود قابل اطمینان است. انتهای تونل یعنی ظاهر شدن آب قنات در سطح زمین «مظهرقنات» نامیده می شود.
3) چاه : یکی از ساده ترین و عملی ترین راه های استفاده از آب زیرزمینی است. چاه اگر به طرز صحیح محافظت نشود، در معرض خطر آلودگی قرار می گیرد، به این ترتیب :
1 – نفوذ آب های سطحی آلوده از طریق طبقات خاک اطراف دهانه چاه.
2 – ورود آب های سطحی آلوده از دهانه باز چاه
3 – نفوذ گرد و غبار ورود آشغال، حشرات و پرندگان از دهانه چاه
4 – نفوذ آلودگی از چاه مستراح نزدیک و امثال آن.
آب و رابطه آن با بیماری :
مهم ترین بیماری هایی که از طریق آشامیدن و مصرف آب آلوده ممکن است به انسان سرایت کند، عبارتند از : بیماری های عفونی مانند حصبه، وبا، اسهال خونی و بیماری های انگلی نظیر بیلازیوزیا بیوک، اسکاریدوز، علت انتشار آنها، آلوده شدن آب به مواد معدنی و استفراغ ، مدفوع و ادرار بیماران است.
ناخالصی های ناشی از ترکیبات شیمیایی نیز باعث بعضی بیماریها می شود. مثلاً وجود مقادیری از فلوئور برای جلوگیری از پوسیدگی لازم است اما فلوئور بیش از حد مجاز به مینای دندان آسیب می رساند و سبب تغییر رنگ آن می شود. وجود نیترات زیاد در آب آشامیدنی ایجاد بیماری خونی خاصی در کودکان می کند که در کودکان شیرخوار ممکن است کشنده باشد.
تصفیه آب و روش های تصفیه آب در مقیاس کوچک: هدف از تصفیه آب عبارت است از :
1) جداکردن مواد شناور در آب (اشغال ، مواد غیرمحلول و ...)
2) عاری کردن آب از عوامل بیماری زا (میکروبها، املاح زیان آور)
3) برطرف کردن رنگ، بو، طعم نامطبوع آب تا آنجا که مورد قبول مصرف کننده قرار گیرد.
برای تصفیه آب در مقیاس کوچک (مصرف فردی و یا خانگی) ، سه روش کلی وجود دارد:
1- جوشاندن
2- صاف کردن
3- گندزدایی توسط مواد شیمیایی
هر یک از این سه روش را می توان تنهایی یا به همراه دو روش دیگر به کاربرد.
تصفیه آب به روش جوشاندن ، صاف کردن و گندزدایی بامواد شیمیایی:
1 – جوشاندن: بسیاری از عوامل بیماری زا نظیر باکتری، اسپورماکیت و تخم ها با جوشاندن صحیح آب از بین می روند.
جوشاندن آب باید پس از صاف کردن در ظرف مناسب در حرارت 100 درجه سانتی گراد و به مدت 20 دقیقه انجام شود. بهتر است آب جوشانده را در همان ظرف با سرپوش مناسب نگهداری کرد. برای این که طعم جوشیدگی به تدریج از بین برود، آب را تا نیمه در ظرف پر کنید.
2 – صاف کردن : صافی هایی که برای صاف کردن آب در مصارف خانگی به کار می روند دو نوع هستند :
صافی شنی که بستر آن از طبقات شن درشت تشکیل شده است ( صاف تنه) و صافی سفالی که بستر صافی از طبقات شن ریزتر تشکیل شده است (صافی کند).
پس از صاف کردن آب صاف شده را می جوشانند یا با مواد شیمیایی گندزدایی می کنند تا میکروب های آن از بین برود.
3. گندزدایی با مواد شیمیایی : کلر، باکتری کشی قوی و گندزدایی مفید برای آب آشامیدنی است و بر باکتری هایی که عمدتاً با بیماریهای منتقل شده توسط آب ارتباط دارند، مؤثر است. کلر بلافاصله پس از اضافه شدن به آب با مواد آلی موجود در آب ترکیب می شود. اضافه کردن کلر به آب باید کافی باشد تا به صورت آزاد در آب باقی بماند.
تهیه محلول یک درصد کلر: برای تهیه یک لیتر محلول یک درصد کلر، چهل گرم کلرور آهک(5/2 قاشق چایخوری) و یا پانزده گرم هیپو کلرات پرقدرت و (یک قاشق چایخوری) را در یک ظرف مناسب ریخته، آنقدر آب اضافه می کنیم تا حجم محلول به یک لیتر برسد. چنین محلولی یک درصد کلر قابل استفاده خواهد داشت . آهک پس از چند ساعت ته نشین می شود و کلر خالص در محلول صاف باقی می ماند. سه قطره از این محلول یک درصد، برای گندزدایی یک لیتر آب کافی است. اگر آب صاف ولی رنگین باشد (نظیر چای کم رنگ) و یا اگر بوی مخصوص داشته باشد، مقدار کلر را باید دو برابر کرد (شش قطره برای هر لیتر)
برای خوب انجام شدن عمل گندزدایی و سرعت محل کلرزنی باید به نکات زیر توجه کرد:
1 – پس از اضافه کردن کلر به آب ، آب را به هم زد تا کلر در تمام قسمت ها حل شود. حداقل کلر باید نیم ساعت با آب تماس داشته باشد.
2 – به طور کلی آبهای بسیار آلوده و یا آب های تیره برای کلرزنی مناسب نیستند. ابتدا باید آنها را صاف کرده، سپس کلر به آن اضافه کرد.
3 – کلر یک ماده سمی است، در به کاربردن آن باید احتیاط کرد. محلول آماده شده کلر را باید در بطری های تیره رنگ در محل تاریک نگهداری کرد.
فاضلاب :
تعریف فاضلاب : آب مصرف شده در خانه، صنعت، شهر، کشاورزی و ... را فاضلاب می گویند.
اثرات فاضلاب بر محیط زیست : فاضلاب ها می توانند اثرات منفی مهمی در محیط زیست بگذرند، که به بعضی از آنها اشاره می شود:
1 – اضافه کردن موجودات بیماریزا به محیط مثل میکروبها، ویروس ها و انگل ها
2 – مرگ زودرس رودخانه ها و یا مردابها، به دلیل وجود ازت و فسفر در فاضلابها.
3 – افزودن مواد شیمیایی محلول به محیط مواد موجود در فاضلابها دو دسته هستند:
الف: مواد شیمیایی آشنا برای تجزیه کننده های طبیعی که مشکلی به وجود نمی آورند.
ب: مواد شیمیایی مصنوعی یا ساخته شده توسط بشر مثل حشره کش ها و علف کش ها ، که عوارضی را برای کل موجودات و از آن جمله انسانها به وجود می آورند.
4– افزودن مواد نفتی و روغنی به محیط
5 – آلودگی حرارتی
دفع بهداشتی مدفوع :
وبا، حصبه، اسهال خونی ، اسهال کودکان وبعضی از بیماری های انگلی و آسیبی ، بیماریهایی هستند که مستقیماً با دفع نادرست فضولات انسان ، ارتباط دارند.
در مدفوع شخص بیمار و یا بیمار به ظاهرسالم، عوامل بیماریزا و تخم انگل وجود دارد. این عوامل بامدفوع در محیط پراکنده می شوند، آب مشروب، شیر و سبزیها را آلوده می کنند و مردم سالم با خوردن آنها بیمار می شوند.
برای مبارزه و پیشگیری از انتشار این بیماریها و جلوگیری از پراکنده شدن فضولات ، قدم اساسی جمع آوری و دفع صحیح مدفوع است. برای نیل به این هدف ساده ترین راه ، ساختن مستراح بهداشتی است.
دفع بهداشتی زباله :
تعریف زباله : به پس مانده های غذایی، آشغال ، خاکستر، خاک خیابانها ساختمانها زباله گفته می شود.
جمع آوری زباله : جمع آوری زباله در خانه و ... باید در ظروف سرپوش دار قابل شستشو و زنگ نزن انجام گیرد. حجم این نوع ظروف نباید از 110 تا 120 لیترتجاوز کند. دو طرف آن مجهزبه دستگیره باشد. فاصله بین دو تخلیه ظرف زباله نباید بیش از 24 باشد، باید در زمان جمع آوری زباله به طور دربسته به خارج خانه آورده شود. زباله های بخش عفونی بیمارستانها باید سوزانیده شوند، برای این منظور معمولاً از کوره های زباله سوز استفاده می شود.
بازیابی مواد از داخل زباله ها، عملی غیربهداشتی است و موجب به خطر انداختن سلامتی مردم می شود. زباله را باید در ظرف های سرپوش دار جمع آوری کرد و از ریختن آن درمعابر پرهیز کرد.
محل زباله در شهرها توسط ماشین های شهرداری انجام می شود.
دفع زباله به طرق زیر انجام می گیرد:
- سوزانیدن : فقط در مورد دفع زباله های آلوده به عوامل بیماریزا مانند زباله های بیمارستانی توصیه می شود.
- انباشته کردن: ابتدایی ترین شکل دفع زباله است، غیربهداشتی بوده ونباید به این طریق زباله را دفع کرد.
- دفن بهداشتی زباله : زباله را در گودال ریخته و روی آن را با خاک می پوشانند. پس از مدتی زباله تخمیر و تبدیل به کود خواهد شد. محل دفن زباله باید از شهر و روستا کاملاً دور باشد.
- کمپوست : تبدیل زباله به کود را، کمپوست می گویند.در این روش، موادی مثل حلبی، پلاستیک، شیشه و سفال را از زباله جدا کرده و باقیمانده را بعد از خرد کردن وارد مخزن و برای تجزیه آماده می سازند. پس از تخمیر تجزیه آن را خشک کرده، خرد می کنند. کود تهیه شده را با بسته بندی مناسب به بازار عرضه می کنند.
آلودگی خاک :
آلودگی خاک ، معمولاً یکی از نتایج از بین بردن غیربهداشتی مدفوع انسان و استفاده از آن به عنوان کود در کشاورزی است. عوامل بیماری زا که خاک را آلوده می کنند و از این طریق موجب بیماری در انسان می گردند به سه گروه تقسیم می شوند:
1 – عوامل بیماری زا دفع شده از انسان که مستقیماً خاک را آلوده می کنند و یا از راه مصرف سبزیهای گندزدایی نشده ای که با کود انسانی تغذیه شده اند، به انسان منتقل می شوند.
2 – عوامل بیماریزایی حیوانی ، که از طریق تماس مستقیم با خاک های آلوده، از مدفوع حیوانی به انسان منتقل می شوند.
3 – عوامل بیماریزایی که به طور طبیعی در خاک یافت می شوند و انسان د راثر تماس مستقیم با این گونه خاک های آلوده مبتلا می شود(عامل بیماری کزاز)
بهداشت هوا :
هوا، ضروری ترین ماده برای ادامه زندگی و تندرستی است و اگر این ماده اصلی و مهم حیاتی، به مواد خارجی و مضر آلوده شود، بشر مجبور است در هر بار تنفس مقداری مواد خارجی و مسموم کننده همراه هوای تنفسی به درون ریه ها فرستاده و از این طریق در معرض خطر اثرات نامطلوب و گاه کشنده آن قرار گیرد.
هوای آلوده :
هوای آلوده ، هوایی است که غلظت یک یا چند ماده زاید در آن از حد مجاز بیشتر باشد.
مواد آتشفشانی : گوگرد آبهای معدنی و همچنین گرد و غبارهای حاصل از بیابانهای بی علف بخصوص در مواقع طوفان مثال های خوبی برای معرفی آلوده کننده های طبیعی است. به آلوده های طبیعی باید ذرات فضایی حاصله از متلاشی شدن سیارات، دود ناشی از حریق جنگل ها و گرده گیاهان را افزود .
آلوده کننده های مصنوعی :
مهم ترین این آلوده کننده ها در شهرهای بزرگ دنیا عبارتند از : گاز منواکسید کربن، گاز ایندرید سولفورو، اکسیدهای نیتروژن و ذرات و مواد معلق.
گاز منواکسید کربن : در اصطلاح عامیانه آن را «گاز زغال» می گویند. در درجه اول مولود سوخت بنزین در اتومبیل ها و سایر مواد نفتی است. این گاز فاقد رنگ و بوده، بسیار قوی و خطرناک است. مهم ترین اثر آن ترکیب سریعش با هموگلوبین خون و تشکیل «کربوکسی هموگلوبین» است که موجب خفگی می شود.
گاز ایندرید سولفورو: در جاهای وجود دارد که از زغال سنگ و محصولات نفتی سنگین نظیر گازوئیل برای سوخت استفاده می کنند. دارای بوی زننده و خاصیت شیمیایی بسیار قوی است. در هوا تحت شرایط خاصی با اکسیژن و سپس بخار آب موجود در هوا ترکیب شده ، انیدرید سولفوریک و پس از ان اسید سولفوریک تولید می کند.
اکسیدهای نیتروژن : در نتیجه احتراق در موتورهای بنزینی و در بعضی از کارخانه ها برخی از اکسیدهای نیتروژن تولید می شوند که گازهای بسیار خطرناک و مسموم کننده هستند.
ذرات معلق و مواد معلق : مهمترین این مواد عبارتند از : گردوغبار، دود و دوده دود و دوده از احتراق ناقص مواد آلی ، چوب و زغال تولید می شود.
منابع آلودگی هوا : این منابع به سه بخش مهم زیر تقسیم می شوند:
1 – صنایع : نظیر کارخانه های صنعتی، نیروگاه های برق، پالایشگاه ها، کارخانه ها و کوره های تهیه مصالح ساختمانی ، کارخانه های کاغذ سازی و مواد شیمیایی و نظایر اینها.
2 – سوخت خانگی و تجاری : نظیر بخاری و وسایل گرم کننده خانگی، تأسیسات حرارتی، نانوایی، حمام های عمومی و کارگاه های کوچک در سطح شهر.
3 – وسایط نقلیه بنزینی ، دیزلی و گازی
اثرات آلودگی هوا بر انسان و محیط انسانی :
1 – اثر بر انسان: آلودگی هوا موجب خمودگی، ناراحتی، سردرد، مستعد شدن بدن برای ابتلا به بیماری، تشدید بیماری های تنفسی مانند برونشیت و بیماری های قلبی می شود. عده ای معتقدند که مواد آلی موجود در هوا موجب بروز «حساسیت» یا «آلرژی» می شود.
2 – اثر بر گیاهان : تعدادی از آلوده کننده های هوا از قبیل انیدرید سولفورو موجب تقلیل محصول، تضعیف و یا مرگ گیاهان می شوند.
3 – اثر بر حیوانات : آلودگی هوا در مناطق صنعتی ، باعث تلف شدن و مه های گوسفند اسب می شود و یا در اثر خوردن علوفه ذخیره شده که به فلوراید آغشته شده است، بیماری «فلوز» در حیوانات را سبب شده که منجر به رشد نامناسب استخوان های آنها می شود. 4 – اثرات اقتصادی : آلودگی هوا هر سال خساراتی بالغ بر میلیونها ریال به محصولات کشاورزی وارد می سازد. هوای آلوده به علت دارا بودن اسید سولفوریک اثر تخریبی بر روی گیاهان، ساختمانها و فلزات در شهرها دارد.
عوامل طبیعی و تأثیر آن ها در آلودگی هوا :
مهم ترین این عوامل عبارتند از : باد، باران، گیاهان و مه
1 – باد : عامل بسیار مؤثری در رقیق کردن غلظت آلودگی بوده و هر چه تلاطم و شدت آن بیشتر باشد. اثرات مفید آن از لحاظ رقیق کردن آلودگی زیادتر است. باد فقط عامل جابه جایی آلودگی است نه عامل برطرف کننده آن.
2 – باران : باران از لحاظ شست و شوی هوا و گرفتن ذرات محلول و غیرمحلول و همچنین باکتریهای موجود در آن عامل مؤثر و مفیدی است.
3 – گیاهان : عامل طبیعی دیگری که در تقلیل آلودگی هوا بسیار مؤثر است ، گیاهان هستند. گیاهان مقداری از گاز انیدرید سولفورو و گاز کربنیک هوا را می گیرند و در عوض قابل ملاحظه ای اکسیژن وارد هوا می کنند. یکی از اعمال مهم گیاهان در طبیعت سالم کردن هوا است.
4 – مه : مه موجب پایداری هوای آلوده و تشدید تأثیر آن می شود. ذرات مه که از مولکول های هوا سنگین ترند و از آنها پایدارتر هستند، به آلودگی هوا کمک می کند. روی این اصل در شهرهایی که رطوبت نسبی هوا زیاد است ، خطر آلودگی هوا در شرایط مساوی بیش از شهرهای خشک است.
مبارزه با آلودگی هوا: منظور از مبارزه با آلودگی هوا، رسیدن به هدف های زیر است:
- کمک به بهبود بهداشت عمومی، حفاظت شرایط مناسب جوی و به حداقل رساندن زیان های اقتصادی ناشی از آلودگی هوا.
- تقلیل تراکم مواد آلوده کننده هوا
- تقلیل اثرات روانی نامطلوب
- به حداقل رساندن زیان های اقتصادی
- کاهش هزینه های مربوط به نظافت مداوم داخل منازل شخصی
- کاهش احتمال عدم رشد
- کاهش و جلوگیری از بیماری و از بین رفتن حیوانات
بهداشت اماکن عمومی :
اماکن عمومی به محل هایی گفته می شود که ورود به آنها برای عموم آزاد است و به منظور صرف غذا، استراحت و اقامت مورد استفاده قرار می گیرند، مانند رستورانها، هتل ها، مکان های ورزشی ، استخرها، سینماها و ...
بهداشت مواد غذایی در اماکن عمومی :
عرضه بهداشتی مواد غذایی در مراکز تهیه، توزیع و فروش مواد غذایی و اماکن عمومی از مسائل مهم بهداشت مواد غذایی محسوب می شود. لذا رعایت نکات زیر ضروری است:
الف: بهداشت کارگران مواد غذایی
کلیه کارگرانی که با مواد غذایی سرو کار دارند ملزم به رعایت نکات زیر می باشند:
1 – گرفتن کارت تندرستی و انجام آزمایشات از نظر بیماری های روده ای، انگلی، آمیزشی و ریوی
2 – رعایت بهداشت فردی و کوتاه نگاه داشتن موی سر، صورت و ناخن ها
3 – شستن مرتب دست ها با آب گرم و صابون بعد از خارج شدن از توالت
4 – در صورت داشتن زخم در دست های کارگران، خودداری از تماس با مواد غذایی تا بهبودی کامل
5 – استفاده از دستکش و انبرهای مخصوص برای برداشتن مواد غذایی
6 – استفاده از روپوش و کلاه مخصوص
7 – استحمام مرتب و تعویض لباس های زیر و استفاده از روپوش سفید در موقع
ب : بهداشت محیط مراکز تهیه، تولید ، توزیع و فروش مواد غذایی
1 – آب مصرفی این اماکن و سیستم دفع فاضلاب آنها باید بهداشتی باشد.
2 – کف و دیوارها تا ارتفاع 2 متر باید قابل شستشو باشد و از جنسی باشد که آب به آن نفوذ نکند.
3 – تعبیه دیوارها و سقف باید سالم و به رنگ روشن رنگ آمیزی شود.
4 – کف ، دارای شیب مناسب به طرف مجرای کف شو باشد.
5 – نور و تهویه مراکز مزبور باید مطابق با شرایط بهداشتی باشد.
ج: بهداشت وسایل و تجهیزات مراکز تهیه، تولید، توزیع و فروش مواد غذایی
1 – کلیه ظروف مورد استفاده برای تهیه، نگهداری و طبخ غذا و همچنین وسایل و لوازم کار باید از وسایل زنگ نزن بوده ، از جنسی باشد که نظافت آنها به آسانی صورت پذیرد.
2 – ظروف و وسایل صرف غذا مثل بشقاب ، لیوان، قاشق و چنگال اماکن عمومی، باید پس از هر بار مصرف کاملاً شستشو و با ماده گندزدا، مثل پرکلرین ضدعفونی شود.
3 – برای نگهداری مواد غذایی از یخچال و سردخانه استفاده شود
