ایران‌بوم

خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گردشگری ـ سرنوشت جمعیت یوزپلنگ تا پیش از نیم قرن گذشته هیچگونه حساسیت و نگرانی را در برنداشت زیرا جمعیتهای فراوان طعمه و امنیت زیستگاهی در اقصی نقاط كشور برای حیات وحش وجود داشت و بهره‌برداری از آنها، هیچگونه لطمه‌ای به جمعیت‌ زیست بوم وارد نمی‌كرد. اما طی چهار دهه گذشته شرایط به گونه‌ای شد تا همواره كارشناسان محیط زیست را وادار به شمارش و پایش یوزها كند. اما این آمارها بیش و كم با اشتباهات محاسباتی همراه بوده است.

اولین آماری که برای جمعیت یوز در ایران مطرح شد، مربوط به پرفسور هرینگتون مشاور عالی حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1970 بود. او تعداد 400 قلاده یوز را برای قبل از جنگ جهانی دوم بیان كرده كه فقط یك تخمین ظاهری و بدون انجام بررسی‌های میدانی بوده است. البته با توجه به جمعیت حیات‌وحش در سراسر کشور و جمعیت کمتر انسانی در آن زمان به نظر می‌رسد عدد ذکر شده به مراتب کمتر از تعداد واقعی بوده است. از آن پس نیز تخمینهای دیگری زده شد. به عنوان مثال، اسکندر فیروز 200 تا 300 قلاده یوزپلنگ را برای دهه 1350 ذكر كرده، حال آنکه پل جاسلین از دیگر مشاورین حیات‌وحش در سازمان حفاظت محیط زیست تعداد 100 قلاده را برای همین دهه اعلام كرد. كه از این تعداد، جمعیت 30 قلاده را تنها برای پناهگاه حیات‌وحش خوش ییلاق در نظر گرفته شده بود. این درحالی است كه مناطق متعدد و ارزشمند دیگری در سراسر كشور زیستگاههای یوز را تشكیل می‌دادند كه اساساً بدلیل دوری از مركز و خوش آب و هوا نبودن مورد بازدید قرار نمی‌گرفته‌اند.

نیمه اول دهه 1350 حیات‌وحش كشور رو به رشد بوده و اكثر مناطق چهاگانه سازمان بشدت مورد حمایت و حفاظت قرار داشته‌اند. در دهه 50، گونه‌هایی همچون یوزپلنگ در پناه حمایتهای سازمان حفاظت محیط زیست، مانند دهه‌های 30 و 40 درمعرض خطر انقراض نبودند. اما در نیمه دوم دهه 50 که مناطق تحت مدیریت سازمان دستخوش تغییر و تحولات ناخواسته‌ای شد، طعمه‌های یوز به شدت کاهش یافت. این حوادث تا آن حد شدت داشت كه آخرین مشاهده یوز در پناهگاه حیات‌وحش خوش ییلاق به سال 1362 بر می‌گردد و از آن پس نیز مشاهدات یوزپلنگ در اكثر زیستگاهها به ندرت گزارش شد.

طی دو دهه گذشته، مطالعات مدون چندانی درباره یوز در ایران صورت نگرفته و تنها، مطالعات محدودی روی وضعیت و پراکنش این جانور در استانهای مختلف کشور صورت انجام شده است. طی این مدت، همچنین برآوردهایی از جمعیت یوز در کشور نیز صورت گرفت. در سالهای میانی دهه 1370، دره شوری حدود 10 تا 15 قلاده برای یوزها برآورد می‌كند. پیتر جکسون رئیس وقت گروه متخصصین گربه سانان IUCN پس از انجام یکسری مطالعات و بررسی‌ها با همکاری کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1375، به صورت غیر رسمی اعلام كرد که به نظر می‌رسد در ایران تنها یک یوزپلنگ وجود داشته باشد و آنهم ماده یوز پارک پردیسان است (كه در پارک پردیسان در سال 1382 در سن 9 سالگی مرد).

از تکنیک‌هایی که امروزه در دنیا برای برآورد فراوانی گوشتخواران کاربرد گسترده‌ای پیدا كرده، استفاده از دوربین‌های تله‌ای است. در این روش، جانوران "نشاندار" امکان شناسایی را می‌دهند و از آنجا که الگوی خالدار بدن یوزپلنگ در میان افراد مختلف منحصر بفرد و در سرتاسر زندگی آنها ثابت و بدون تغییر است می‌توان با گرفتن عکس، آنها را شناسایی كرده و بر اساس تصاویری که در طول زمانهای مختلف از آنها گرفته می‌شود، آنها را دنبال و پایش کرد. البته متأسفانه یوزپلنگ ها دارای الگوهای پوستی پیچیده و فاقد ویژگی‌های بارز و متمایزکننده هستند و از همین رو، مقایسه آنها نیازمند صرف زمان طولانی بخصوص در حالتی که تصاویر از کیفیت چندان بالایی برخوردار نباشند، است.

از این رو، تلاش‌های مربوط به کارگذاری دوربین‌های تله‌ای در داخل زیستگاههای منتخب پیگیری شد، اما به دلیل عدم استمرار در کارگذاری مستمر و مرتب دوربینها، کسب نتایج دقیق و صحیح از تصاویر گرفته شده از یوزپلنگ‌ها با دشواری‌هایی همراه بود. با این حال به منظور مقایسه تصاویر متعددی (بیش از 125 تصویر) كه از یوزپلنگ توسط دوربین‌های تله‌ای در زیستگاههای یوز گرفته شده بود از نرم افزار فتوشاپ استفاده شد. برای این کار خال‌های بدن یوزپلنگ ها در تمام عکس ها با یکدیگر مقایسه شدند. برای تسهیل امر شناسایی معمولاً از خال های ریزی که میان دیگر خال های یوزپلنگ به چشم می خورد، استفاده شد، به خصوص از خال های محدوده ران پا. زیرا این محدوده در حالت‌های مختلف بدن جانور کمترین تغییر را از نظر خم شدن، چروک شدن پوست و دیگر تغییرات دارد و قابل اتکاتر است.

اما نکته قابل توجه در این میان آنست که نمی توان تعداد یوزهای شناسایی شده طی یک دوره چندساله را به عنوان جمعیت یوزپلنگ در یک منطقه اعلام نمود، زیرا جمعیت یوزها از یک سو درمعرض مرگ و میر و زاد و ولد بوده و از سوی دیگر همواره درحال جابجایی به داخل و خارج مناطق و آن هم در مسافتهای طولانی هستند. این مسأله گاهی از سوی برخی کارشناسان در مورد جمعیت یوز در خارج یک منطقه رعایت نشده و کل تعداد شناسایی شده از این جانور طی سالهای متوالی را به عنوان جمعیت یوز در آن منطقه اعلام می‌كنند که اظهارنظری کاملا غیرکارشناسی است.