یادمان

نقد و بررسی فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی نیاسر

برگرفته از تارنگار ايران نامه

 

در گفت و گو با مهندس یاغش کاظمی

کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی

ایران‌نامه- شاهین سپنتا:  در سال‌های اخیر، پس از آن که فرضیه کاربری تقویمی چهارتاقی‌ها به ویژه چارتاقی نیاسر توسط فردی به نام رضا مرادی غیاث آبادی ارائه شد، تردیدها و ابهامات بسیاری از سوی پژوهشگران نجوم و باستان‌شناسی درباره ادعای کاربری تقویمی چهارتاقی ها ابراز شد. چنانکه نتیجه پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی ها از پایه و اساس علمی برخوردار نیست. در همین مورد با مهندس یاغش کاظمی کارشناس ارشد مرمت و احیاء بناها و بافت های تاریخی که عضو هیات علمی گروه هنر و معماری دانشگاه رامسر است و پیش‌تر کتاب ارزشمند «آتشگاه اصفهان» از وی منتشر شده است، گفت و گویی داشتم و نظرات او را درباره فرضیه کاربری تقویمی چهارتاقی ها به ویژه چارتاقی نیاسر جویا شدم. مهندس کاظمی پاسخ هایی مستدل و مستند برای پرسش هایم ارائه نمود. حاصل این گفت و گو را بخوانید:

 

 

پرسش نخست :  آیا چارتاقی هایی که در نواحی مختلف ایران هستند بناهایی مرتبط با آتش بوده‌اند؟  آیا بناهای دیگری در پیرامون این چارتاقی ها وجود داشته؟ به چه دلیلی بیشتر چارتاقی‌ها باقی مانده اند و بناهای اطراف از بین رفته اند؟

پاسخ: نشانه های بسیاری را در این ارتباط می توان یافت، که به گزیده ای از آن ها اشاره می کنم:  نخست، توصیفِ مستندی است که "فردوسی" در "شاهنامه" از بنای یک " آتشکده"  ارائه می دهد؛ تصویری که شاهنامه ی فردوسی از "آتشکده ی آذرگشسب" ارائه می دهد؛ "آتشکده"ای که کیخسرو پس از گشودن "بهمن دژ" در آذربایجان برپا ساخت:

بفرمود خسرو بدان جایگاه / یکی گنبدی سر به ابر سیاه

درازا و پهنای او ده کمند / به گرد اندرش طاق های بلند

ز بیرون دو نیمی تگ تازی اسپ / برآورد و بنهاد آذرگشسپ

نشستند گرد اندرش موبدان / ستاره شناسان و هم بخردان

در آن شارسان کرد چندان درنگ / که آتشکده گشت با بوی و رنگ

آتشکده آذرگشسب درون دژی بنا شده که تا چند سده پیش هنوز زیست می شده؛ جز این آتشکده، کاخ ها و خانه هایی در اطراف دریاچه ای بنا شده بودند که در میان این دژ بوده اند. ویژگی های این آتشکده از سخن "فردوسی" چنین است:

1- بنای آتشکده درون دژ است.

2- " طاق های بلندی" دور بنای آتشکده و به فاصله از آن بنا شدند: بناهایی  که به امور دیگری اختصاص داشته اند، سوای نیایش به درگاه ایزدی.

3- برش افقی (پلان آن) در مجاورت زمین، شکل چهارگوشه داشته و دارای "درازا" و "پهنا"ی برابر  ( به اندازه "ده کمند")

4- " گنبدی تا به ابر سیاه" را روی چهارگوشه و یا به عبارتی روی طرح مربع بنا کرده اند. بلندی این "گنبد" به بیشترین اندازه ممکن آن روزگار بوده است.

پس " آتشکده  آذرگشسب" به ترسیم "فردوسی" و به استنتاج ِ ما، در حقیقت امر، جز یک "چهارطاقی" نیست. (1)

اما مناسب است که همین جا، مروری داشته باشیم بر پژوهش های "رودلف ناومان" (سرپرست هیأت حفاری مؤسسه باستان شناسی آلمان در "تخت سلیمان")  :

آتشکده " آذرگشنسب" وسیع ترین تأسیسات ساسانی است که تا کنون شناسایی و از زیر خاک بیرون آورده شده است. یک "آتشکده" دارای تعداد زیادی اتاق است: در مرکز بنای آتشکده معمولاً یک اتاق مربع به شکل یک چهارطاقی با محراب آتشساخته می شود. دومین اتاق مهم «یَزشن-گاه» است که در آن آتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نیست، شعله ور حفظ می کردند. حیاط ها، باغ ها، انبارها، سکونت گاه موبدان و اتاق های خزانه جایگاه مقدس، فضاهای دیگر آتشکده هستند.

 

 

 

تصویر 00: پلان آتشکده  آذرگشنسب و فضاهای وابسته در دوره  ساسانی (تخت سلیمان/ تکابِ آذربایجان)

چهارطاقی ِ A مرکز ِ جایگاهِ مقدس است. اتاقی با پلانِ مربع شکل به اضلاع ِ 8 متر که زمانی دارای سقفی گنبدی بوده است. در هر ضلع این اتاق، یک طاق ِ عریض قرار دارد که بنا به همین دلیل "چهارطاق" خوانده می شود. دور این اتاق مرکزی یک دالان امتداد پیدا می کند که زمانی بوسیله نرده های باریکی از اتاقِ مرکزی مجزا بوده است. در این اتاق بقایایی در ارتباط با مراسم نیایش بدست آمد. یک گودی ِ چهارگوش در کف که در آن باید "آتشدان" قرارگرفته باشد و چهار سکو از سنگ ماسه با حفره هایی برای قرار دادن ِ بَرسَم. تعدادی نیمکت یا میز آجری برای آماده کردن مخلفات مربوط به نوشابه ای که در مراسم نیایش نوشیده می شده، قرار داشته است. مراسم نیایش مطمئناً بسیار جالب توجه بوده است. موبدان در کنار "آتشدان" دهان خود را می بستند تا آتش را با نفس خود آلوده نسازند و دستکشی به دست می کردند تا چوب های از قبل تطهیر شده در مراسم خاص را که با انبر روی آتش قرار می دادند، ملوث نکنند. این مراسم با سرودهای کهن اوستا و متن هایی از تعالیم زرتشت همراه بوده است.

معتقدان می توانستند از دالان دور اتاق ِ A از پشت موانعی مراسم نیایش را از فاصله مناسب مشاهده کنند. از یک در باریک در دالان شرقی می توان به اتاق B که آن هم مربع شکل بوده و دارای چهارطاقی بدون دالانِ احاطه کننده، وارد شد.

                                                                                                                                

 

 

تصویر 01: پلان ِ آتشکده آذرگشنسب (A و B به ترتیب «چهارطاقی با دالان یا راهروی ِگرداگردش» که توسط یک دسترسی ِ باریک در دیوار ِ شرقی اش به  فضای ِ «چهارطاقی ِ بسته  خاص ِ محفوظ نگاه داشتن ِ آتش» می‌پیوست).

 

 

تصویر 02: نگاه به اتاق ِ A (چهارطاق) آتشکده

 

 

تصویر 03: پلان و مبلمان ِ اتاق A (چهارطاقی) به صورت ِ بازسازی شده

 

 

تصویر 04: مقطع ِ عمودی ِ اتاق ِ A در آتشکده ("چهارطاقی" با دالان های ِ دو سوی اش)

اتاقِ  B: این اتاق، شبیه اتاق A است. در وسط آن سکویی از آجر با چهار جایگاه برای آتشدان های سنگی به دست آمد که روی آن ها تخته سنگ هایی قرار داشته است (مانند تصاویری که روی سکه های ساسانی دیده می شود). وقتی آتش برای نیایش در اتاق A قرار نداشت. آن را در اتاق ِ B افروخته حفظ می کردند. در این اتاق یک آتشدانِ سنگی به دست آمد.

از مدخلی که در اتاق B رو به جنوب دارد، به مجموعه  W.V.U وارد می شویم که احتمالاً باغ هایی را عرضه می داشتند. در این باغ ها درختانی قرار داشته است که بَرسَم مورد نیاز برای مراسم نیایش را از ترکه های آنها تهیه می کرده اند.

در شرق اتاق B دو اتاق ِ یک شکل C و D قرار دارند که هر یک از اتاق ها دارای چهار طاقنما ست. در این جا تعداد زیادی سکه  ساسانی به دست آمد. این اتاق ها شاید خزانه های آتشکده باشند.

    

  

تصویر 05 و 06 : اتاق ِ B (چهارطاق ِ بسته) و آتشدان ِ سنگی ِ پیدا شده در آن.

از طریق اثر مُهری متعلق به موبد موبدان آتشکده ساسانی آذرگشنسب (طی کاوش های سال های 1963 و 1964 ) که روی تعداد زیادی از قطعات گلین (بعضاً با اثر مهرهای مختلف دیگر) وجود داشت، اولین مدرک مکتوب برای تعیین جایگاه آتشکده مشهور آذرگشنسب در روی "تخت" (تخت سلیمان) عرضه شده است. با این یافته، مدرک مستدلی حداقل از قرن ششم میلادی برای تطبیق ِ محل ِ «شیز» (جایی که بر اساس روایات، آتش شاهی فروزان بوده و شاهان پس از تاج گذاری برای زیارت به آنجا می رفته اند) با "تخت" عرضه شده است. (2)

 

 

 

تصویر 07: اثر مُهر موبد موبدان ِ آتشکده آذرگشنسب

 که طی ِ کاوش های ِ لایه ساسانی ِ "تخت سلیمان" یافته شد.

بنای "چهارطاقی" در زمان ساسانیان، با اندیشه و با مفهوم " آتشکده" آن اندازه تطابق داشت که خود آن بود و سپس هر روز بیشتر به درون فضای کالبدی ِ معابد ایرانیان کشیده شد و گویی جذب آن شد. "چهارطاقی" دارای چهار پایه است که آن را می توان کنایه از چهار عنصر پدید آورنده جهان دانست. چهار درگاه یا دهانه آن به چهار جهت گشوده است و به چهارسوی جهان اشاره دارد. نقشه  مربع شکل آن بر روی زمین کنایه از زمین و استواری آن، و سقف گنبدی شکل آن تمثیلی از آسمان است.

در "شاهنامه فردوسی" جدا از مورد آتشکده " آذرگشسپ"، شواهد بسیاری بر انطباق فرم معماری ِ "چهارطاقی" با یک مکان دینی می یابیم. "گنبد ِ آذر" و "گنبد" بر روی " آذر"  افراختن در اشعار زیر یادآور گنبد ِ فراز ِ  آتش ِ فروزان ِ قلب ِ چهارطاقی ست:

                              پراگند اندر جهان موبدان / نهاد از بر آذران گنبدان     

                                                         [پیدا شدن زردشت و پذیرفت گشتاسپ کیش او را ]

                             چهارم بدش نام نوشاذرا / نهادى کجا گنبد آذرا    

                                                          [ آمدن جاماسپ نزد اسفندیار]

                             سوى گنبد آذر آرید روى / به فرمان پیغمبر راست‏گوى

                                                          [پیدا شدن زردشت و پذیرفت گشتاسپ کیش او را ]

                             بفرمود تا بر در گنبدش / بدادند جاماسپ را موبدش  

                                                          [ باز آمدن گشتاسپ به بلخ‏ ]

صورت فضایی ِ "چهارطاقی" به گونه ای است که در هنگام برگزاری مراسم آیینی، امکان حرکت افراد در پیرامون و دور آتش میسر می شود؛ به دو صورت:

1- افراد در درون فضای چهارطاق به دور مرکز آن حرکت می کردند.

2- افراد در بیرون فضای چهارطاق در پیرامون آتش حرکت می کردند.

حالت اخیر سبب شد که در مواردی، فضای چهارطاق را درون فضایی دیگر که غالباً آن نیز نقشه ای مربع شکل داشت قرار دهند.

نمونه قاطع دیگری (بجز "آذرگشسپ") از فضای یک آتشکده با چهارطاقی وابسته اش را می توان در آتشکده خشتی کوه خواجه سیستان دید. در اینجا با یک چهارطاقی خشتی روبرو هستیم که گرداگرد گنبدخانه اش را دالانی فرا گرفته و این گونه علاوه بر جدا ساختن آن از فضای آلوده اطراف، طواف و حرکت پرستندگان نیز میسر می باشد. این دالان به نوبه خود با دری به اتاق ِ بسته و محفوظِ پشتی ارتباط دارد. "هرتسفلد" طی کاوش های خود، یک آتشدان سنگی در این محل یافته است. (3)

 

 

تصویر 08 : پایه آتشدان سنگی یافت شده در چهارطاقی ِ آتشکده کوه خواجه

 

 

تصویر 09 : پلان و مقطع ِ عمودی ِ آتشکده کوه ِ خواجه

(A: چهارطاقی با راهروی ِ گرداگردش/ B: اتاق ِ بسته و محفوظ)

پرسش دوم : بنیان فرضیه کاربری تقویمی چهارتاقی ها بر چه استوار است؟ آیا در معماری چارتاقی های ایران مواری هست که ناقض فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی ها باشد؟ لطفا در این مورد توضیح دهید؟

پاسخ: در شکل گیری و بنیان ِ این فرضیه،  ارائه دهنده بر موارد زیر تأکید نموده است :

1- برخی چهارطاقی ها، در میانه شهر یا روستا و حتی در حاشیه آنها هم نیستند و بر کوه ها و دشت های دوردست و دور از نقاط مسکونی ساخته شده اند.

2- ساختار معماری چهارطاقی نمی تواند مانع از رسیدن پرتو خورشید و باد و باران و آلودگی به شعله های آتش باشد و تا به امروز در پیرامون هیچ یک از چهارطاقی ها، "اتاق ِ آتش" و حتی بقایایی از آن پیدا نشده است.

3- تناسب بین "پهنای پایه"ها به "طول هر ضلع" چهارطاقی، که نسبتی ثابت بین  1 (یک) به 2/3 (سه و دو دهم) تا 9/3 (سه و نه دهم) است، باعث می شود تا بین گوشه های پایه ها و خط دیدهایی که به موجب آنها تشکیل می شود، فاصله ای در حدود 5/23 (بیست و سه و نیم) درجه قوسی ایجاد گردد که با زاویه میل خورشید برابر است و به این وسیله با رصد خورشید از زوایای دید ِ یاد شده می توان به زمان های اعتدال بهاری و پاییزی و انقلاب های زمستانی و تابستانی پی برد. (4)

این موارد که برشمردم، چکیده  مبانی ِفرضیه او را تشکیل می دهد که با ایرادات و اشکالات زیادی همراه است:

 واقع بودنِ  یک "چهارطاقی" در منطقه ای دور از سکونت، می تواند دلیلی بر رد کاربری ِ تقویمی و رصدخانه بودن ِ آن باشد و نه کاربری ِ مذهبی و دینی ِ آن. موارد بسیاری از این گونه خلوت نشینی های مذهبی، چه در شکل معماری آتشکده ها در دوران پیش از اسلام، و چه در شکل معماری ِ امامزاده ها در دوران اسلامی در ایران می توان مثال آورد. مثلاً  آتشکده " فراز مرا آور خذایا " که "محمدتقی مصطفوی" نشانِ بنای "چهارطاقی" آن را بین راه ِ "بالاده" به "سرمشهد" در ناحیه "جره"  فارس می دهد که دور از محل سکونت روستایی یا شهری، با یک مسیر دسترسی ِ سخت و تماماً کوهستانی است. موقعیت بنا بر فراز کوهسار و اختصاص داشتن ِ آن به "مهرنرسی" (ملقب به "هزاربنده" که خود و پدرش "برازه" و سه فرزندش "زروانداذ"، "کاردار" و "ماگشنسپ" شاغل مقامات مهم در دربار یزدگرد اول و بهرام پنجم و یزدگرد دوم بوده اند) همگی مؤید این است که وزیر نامبرده در جایگاهی بلند و دور از سر و صدا و جمعیت فراوان، برای نیایش و راز و نیاز با خدای خویش این بنا را ساخته و پرداخته است (یادآور ِ دعوت ِ "سروش" و نیایش ِ ابدی ِ "کیخسرو" به کوهسار به دور از آدمیان). (5)

یا مورد مشهور دیگری که به یکسان توسط "ابن اسفندیار" (در "تاریخ طبرستان") و "ظهیرالدین مرعشی" (در "تاریخ طبرستان و رویان و مازندران") در باب ِ تارکِ دنیا شدن ِ "باو" (بزرگ ِ "آل ِ باوند" در مازندران) طی دو زمان متفاوت، و به خلوت نشستن ِ او  به دور  از  مردمان در آتشکده ای که جدّش "کیوس" در کوهستان ساخته بود، نقل شده است:

[... " آزرمی دخت" را بر تخت نشاندند. بزرگان پای تخت، آزرمی دخت را بر آن داشتند که "باو" را به خدمت خود خواند و سپاه را بدو سپارد. نزد او مثال نوشتند که به دیوان حاضر شود. "باو" جواب داد که به خدمت عورات جز مردم بی ثبات راضی نشوند. به آتشکده رفت و به عبادت مشغول شد.... مدت مقام و مکث او دراز شد، خبر واقعه ی غدر "ماهوی سوری" با "یزدگرد" بدو رسید ... "باو" سر بتراشید و به کوهستان به آتشکده ای بنشست.تا از جانب خراسان، ترکان سربرآوردند و از جانب عراق، عرب تاخت می کردند ...] (6)

ضمن این که حداقل از عهد عیلامی، اخبار متقنی درباره "بیت آکیتو" یا مکان مقدسی به فاصله ای خارج از شهر و آبادی در جایی که تا حد ممکن تمام اطراف آن باز بوده است، داریم. جایی که ذاکران هر از گاهی به صورت دسته جمعی به آنجا می رفتند و تمثال های خدایان را با خود از شهر به آن مکان آورده و پس از خاتمه مراسم دوباره آنها را به معبد شهر باز می گرداندند. "رومان گیرشمن" در جلد دوم از کتاب "چغازنبیل" پس از نقل توصیفی که "گزنفون" از عهد "کورش" درباره اجرای مراسم دینی انتقال آتش مقدس به صورت دسته جمعی به سوی حصار خدایان (در "پاسارگاد") و انجام دادن ِ آیین ِ قربانی می دهد، آن را کاملاً مشابه مراسمی می داند که در عهد عیلامی در "بیت آکیتو" انجام می شده است و اضافه می کند که رد این مراسم را در عهد ساسانی در چهارطاقی های مجرد خارج از شهرها و روستاها می توان گرفت. یعنی معتقد است که در عهد ساسانی، با توجه به پس زمینه های فکری عهد عیلامی و مزدایی عهد هخامنشی، در برخی جشن و سرورهای مذهبی که جمعیت کثیری از مردم شهر یا روستا در آن حضور داشتند، یک مراسم دینی ِ انتقال آتش مقدس از آتشگاه شهر و روستا به مکان خارج از شهر و تخت نشینی ِ موقتی ِ آن زیر چهارطاقی انجام می شده و پس از پایان جشن مذهبی، دوباره آتش را از "چهارطاق" برداشته و به آتشگاه ِ روستا یا شهر باز می گرداندند^. (7)

به عبارتی، چهارطاقی در مرکز یک محوطه وسیع، مرکز عبادت و بیانگر وحدت بوده است. مانند عملکردی که چهارطاقی ِ ساخته "پارسیان" در حاشیه شهر ِ باکو، موسوم به آتشگاه باکو در سده 18 میلادی به روشنی، نماینده آن بود و من می گویم که رد ِپای این فرضیه "گیرشمن" را حتی در عهد اسلامی ایران نیز می توان یافت و آن، توصیفی است که مسلمین از واژه "عیدگاه" یا "مُصَلّی" ارائه می دهند: محوطه محصوری در خارج از شهر که در آن نمازهای فوق العاده به مناسبت دو عید بزرگ "فطر" و "قربان" برگزار می شود.

 

تصویر 10: تصاویری از گذشته و اکنون ِ چهارطاقی آتشگاه باکو، در خارج از شهر باکو

در مرکزیت محوطه وسیعی که اجازه می دهد جمعیت فراوانی به دور آن جمع شود.

فرضیه مشهور دیگر درباره دور از آبادی بودن برخی چهارطاقی ها و کاربری آنها، همان است که "آندره گودار" و "ماکسیم سیرو" و  به تبع ِ آنها سایر پژوهشگران بر آن پافشاری دارند: این بناها آتشگاهِ نشانه یا علامت بوده و در مسیر راه های مهم تاریخی و باستانی قرار داشته اند.

" گودار" و "سیرو" در کتاب "آثار ایران" با آوردن نمونه هایی مانند بناهای "قلعه دختر" قم که بر فراز تپه ای مشرف بر جاده  قم - اراک است و "قلعه دختر" شهرستانک که بر فراز کوهی مرتفع در مرز مشترک "آهار" و "شهرستانک" در شمال تهران است، بر این فرض تأکید دارند که آتش مقدس در ساعات نماز و عبادت در این بناها روشن می شده و ضمناً راه را نیز به مسافرین نشان می داده است. (8)

 

 

تصویر 11: نمایی از " قلعه دختر" شهرستانک

"محمدکریم پیرنیا" نیز بر این فرضیه تأکید دارد ولی با این ملاحظه که به تعمیم دادن عملکرد مذهبی و دینی بر بناهای چهارطاقی ایراد وارد می کند:

[ راه های پر پیچ و خم کوهستانی و جاده هایی که از میان ریگزارهای روان و دشت های فراخ و پر نشیب و فراز و جنگل های انبوه و تاریک می گذرد، بنای تعداد بی شماری میل راهنما را اجتناب ناپذیر می کرده است. هرچند که بعضی از آنها علاوه بر خاصیت اصلی در موارد دیگر هم مورد استفاده قرار گرفته باشند. در آثار پیش از اسلام، به تعداد زیادی "چهارطاق" یا کپه برمی خوریم که در کنار آبادی ها و بیشتر بر فراز تپه های مجاور بنا شده اند. به تازگی معمول شده است که تا "چهارطاق" کهنه ای را در جایی دورافتاده می بینند،  بی آن که دودلی به خود راه دهند، نام " آتشکده" بر آن می گذارند، در صورتی که موقعیت اغلب آنها و همچنین طرح و نقشه آنها، خود  نشان  می دهد که " آتشکده" نبوده اند. اگر به نقشه یکی از شهرهای کهن مثلاً شهر یزد بنگریم، چند کَپه "چهارطاق" را می بینیم که  اکنون  به نام های گوناگون مانند "امامزاده" و "مُصلی" و "هَشتی" و مانند آن خوانده می شوند ولی ردیف آنها درست مسیر راه های کهن را نشان می دهند.] (9)

در "شاهنامه فردوسی" نیز به مواردی برمی خوریم که به وضوح از ساختن گنبد و بنایی نشانه ای در بیرون از شهر و مشرف بر مسیر راه سخن گفته شده است. مثلاً در توصیف " فردوسی" در بخش ِ [باز آمدن کى‏خسرو به نزد نیا] می خوانیم: همه راه و بى‏راه گنبد زده / جهان شد چو دیبا بزر آزده‏ /همه مشک با گوهر آمیختند / ز گنبد بسرها فرو ریختند / چو بیرون شد از شهر کاوس کى / ابا نامداران فرخنده پى ...

همه راه و  بى راه  را "گنبد" زده بودند و از فراز آن "گنبدها" مشک و گوهر برآمیختند و بر سرها فرو ریختند. چون کِى کاووس به همراه آن نامداران فرخنده‏پِى از شهر بیرون رفت، کى خسرو- آن شاه نو- نیاى خود را از دور بدید ...

"محمدتقی مصطفوی" نیز در یک مطالعه تاریخی دقیق درباره چهارطاق های منطقه  "جره"  فارس (جنوب شرقی کازرون)، به نتیجه گیری مشابهی رسید. او چهارطاق های مشهور "جره"، "تون سبز" و "فراشبند" را در مسیر یک راه کهن تاریخی که "استخر" را به "فهلیان" می رسانده، دانسته است. ضمن این که به نقل از "طبری" (محمد ابن جریر طبری- 226 / 310 هـ ق) در کتاب "تاریخ الرسل والملوک" (تاریخ طبری)، این "چهارطاق" ها را "آتشگاه" هایی می داند که "مهرنرسی" بنا نموده است:

[ این مرد ( مهرنرسی ) در رستاق "دشت بارین" و رستاق "جره" ابنیه  رفیعه بپا کرد و آتشکده ای در دیه "آبروان" ساخت که چند قرن پس از انقراض ساسانیان هنوز بپا بود و به نام بانی اش "مهرنرسیان" نامیده می شد. در نزدیکی ِ قریه " آبروان" چهار دیه دیگر آباد کرد و در هر یک آتشگاهی قرار داد.  یکی را مخصوص به خود کرد و "فراز مرا آور خذایا" نامید. سه آتش دیگر را "زروانداذان"، "کارداران" و "ماگشنسپان" نامید به نام سه نفر برترین فرزندانش "زروانداذ"، "کاردار" و "ماگشنسپ". در همین ناحیه سه باغ ترتیب داد. در یکی 12 هزار اصله نخل، و در یکی 12 هزار اصله زیتون و در یکی 12 هزار سرو کاشت و تمامی ِ این دیه ها و باغ ها و آتشگاه ها تا کنون (قرن سوم هجری- زمان انشای "تاریخ طبری") با حسن حالات هنوز باقی و در دست قومی از پشت او بوده است].

 

 

تصویر 12: طرح "مصطفوی" از ناحیه جره و مشرف بودن چهارطاقی ها  

بر مسیر راه کهن استخر-فهلیان

نکته تاریخی دیگری را نیز باید همین جا درباره چرایی ِ ساخت ِ برخی چهارطاق ها و آتشگاه ها در مکان هایی پرت و دور افتاده  به دور از چشم انظار از قول ِ "احمد کاتب" ( اواخر قرن نهم هـ ) در کتاب "یادگارهای یزد" متذکر شویم: [ بعد از غلبه اسلام، "آتش بهرام" به دهکده ای در 3 کیلومتری "عقدا" برده و حفظ شد، سپس به "ترک آباد" در نزدیکی "اردکان" برده شد و سپس به محلی به نام "اشکفت یزدان" در کوهستان های "عقدا" برگردانده شد و مدت طولانی در آنجا حفظ گردید].

نگاه داشتن آتش دور از آبادی و محل سکونتِ جمعی، یک راه پاسداشت دین و آیینی بوده که مورد مخاطره قرار گرفته است. اگر این قول "اصطخری" در "المسالک والممالک" در ذکر "آتشکده های پارس" را بخوانیم که: [هیچ ناحیتی و روستایی نیست که نه درو آتشگاهی هست ...] پس تکلیف ِ پاسداری از آتش این همه آتشگاه به طریقی مشابهِ مورد "یزد" نزد ِ زرتشتیانی که بر کیش کهن وفادار مانده اند، در جبر و خطری که جامعه شان را تهدید می کرد، مشخص است. (10)

فرضیه جنجالی ِ دیگری که درباره چهارطاقی های ِ مجرد خارج از شهر و آبادی مطرح شده است، بر نشان ِ مزار بودن آنها دلالت دارد. یعنی در ضدیت با رسم وندیدادی ِ نهادن نسا در دخمه های "خورشید نگرش" بر وجود مقبره های سنگی دوران ساسانی  و انواع گورهای اشکانی و همچنین هخامنشی انگشت نهاده و "چهارطاق ِ مجرد خارج از آبادی" را نشانِ مزاری فراز کالبد موت یا امواتی که بر بستری  از سنگ یا در تابوتی سنگی در زیر یا مجاورت چهارطاق قرار داده شده، می داند. این فرضیه را "روبرت هیلن براند" ( استاد هنر اسلامی دانشگاه ادینبورگ) به طور جدی در کتاب "معماری اسلامی" مطرح می نماید:

[یکی از عناصر تأثیرگذار در معماری ِ بناهایِ آرامگاهی (گونه های مربع گنبد پوش) می تواند گونه  متداول "آتشکده" ساسانی یا "چهارطاقی" باشد. پلان مربع ِ هم کف ِ آن با چهار بازشدگی در دو محور متقاطع است که روی آن را گنبدی می پوشاند. پراکندگی گسترده  این گونه بناها در سراسر ایران در زمان فتوحات اسلامی، این نوع معماری را برای مقابر اسلامی از پلانی مشابه در ایران سرمشق می سازد. اشتقاق مطرح شده از چهارطاقی زرتشتی مستلزم تغییر عملکرد ناگهانی و سریع بود.

شکل مقبره معروف سامانی در بخارا، به تاریخ 331 هجری، در واقع شکل غنی شده  آتشکده ی ایرانی (چهارطاقی) از دوره ساسانیان است. " گنبد علی" ابرقو به تاریخ 448 هجری واقع در نقطه ای دور از منطقه ی مسکونی، در فضایی باز و بر لبه پرتگاه، به ناچار تداعی کننده دخمه ی زرتشتیان است. گنبد قابوس ( به تاریخ 398 هجری ) بار دیگر یک چنین پیوندهای زرتشتی را – هرچند در شکلی نو  و تغییر ماهیت یافته - به طور انکار ناپذیری عرضه می دارد. بر کتیبه  بدنه آن تقویم یزدگردی در کنار تقویم اسلامی استفاده شده است. مهم تر از آن، نحوه  قرار دادن جسد در آن است. به گفته  "جَنّابی" (مصطفی بن حسن/ درگذشته ی 997 ه.ق) جسد در تابوتی شیشه ای از سقف آویزان بود و سر آن به سوی تنها روزنه ای قرار داده شده بود که رو به طلوع خورشید باشد. اگر این گزارش درباره  "گنبد قابوس" پذیرفته شود، پرهیز از به خاک سپردن می تواند یادآور دستورات زرتشتی باشد. تلاش بر این است که به همین طریق، انتخاب فراز ِ تپه دورافتاده ای را به این آرامگاه های نخستین ( نظیر گنبد علی در ابرقو، یا مقبره سامانی ) به عنوان اشاراتی به دخمه زرتشتی تعبیر و تفسیر شود.] (11)

این فرضیه برای من همین طور یادآور ِ گورستان های ِ موسوم به "گبری" است که در شمال آنها را گَبَرگور می گویند و در بالای  اکثر تپه های تاریخی پراکنده است، صورتی از دخمه گذاری که خواباندن جسد بر سطحی سنگی و سنگ چین کردن دورادور ِ آن است.

در "شاهنامه فردوسی" اشاراتی مشابه در این باره می توان یافت:

ز لشکر کسى کو بمردى براه / ورا دخمه کردى بران جایگاه / اگر باز ماندى ازو سیم و زر / کلاه و کمان و کمند و کمر / بد و نیک با مرده بودى به خاک / نبودى به از مردم اندر مغاک [سپاه کشیدن نوشین روان به جنگ قیصر روم ]

و این توصیف از به دخمه نهادن یک شاهزاده : "فرود ِ سیاوس": بفرمود تا دخمه شاهوار / بکردند بر تیغ آن کوهسار نهادند زیر اندرش تخت زر / به دیباى زربفت و زرین کمر /تن شاهوارش بیاراستند / گل و مشک و کافور و مى خواستند/ سرش را به کافور کردند خشک / رخش را به عطر و گلاب و به مشک/ نهادند بر تخت و گشتند باز / شد آن شیر دل شاه گردن فراز [کشتن جریره خود را]

"شاهنامه" اطلاعات دیگری نیز به ما می دهد: دخمه نهادن می تواند در "دشت" و "باغ" هم باشد و نه الزاماً "فراز تپه" و "کوه": به باغ اندرون دخمه‏یى ساختند / سرش را به ابر اندر افراختند  / سر زخم آن دشنه کردند خشک / بدبق و به قیصر و به کافور و مشک بیاراستندش به دیباى زرد / قصیب زیر و دستى زبر لاژورد / مى و مشک و کافور و چندى گلاب / سکوبا بیندود بر جاى خواب ... بگفتند و تابوت برداشتند / ز هامون سوی دخمه بگذاشتند [ کشته شدن یزدگرد به دست خسرو آسیابان]

خانم "نسیم علی پور" در کتاب "دادگاه چم" تحقیقات جالبی درباره رسوم دخمه گذاری دارند. از جمله این که چون به باور زرتشتیان، روانِ فردِ درگذشته تا سه روز در اطراف تن می ماند و در صبح روز چهارم بدن را ترک می کند، "برج فانوس" یا ساختمانی با سکوی فوقانی که جایگاه افروختن آتش (با روغن و نه هیزم) است به فاصله 200 تا 300 متری (شعاعی که آلودگی به آتش نرسد) از محل دخمه گذاری (در خارج از شهر و روستا) بنا می کردند. "دخمه بان" موظف بود که هر شب آتش فانوس را در این برج روشن کند. بدین سان این "برج فانوس" علاوه بر این که مانند یک "میل راهنما" بود، از جنبه آیینی نور آتش ِ آن، ترس از مرگ و تنهایی را از روان مرده یا مردگان دور می کرد. (12)

در کتابِ "آتشگاه اصفهان" توضیحی کوتاه از "ویلیامز جکسن" ( طی بازدید از دخمه "ری") درباره واژه "سگری" آورده ام  به چم  و معنی محلی به فاصله ای از جایگاه مردگان که باید نور آتش و یا فانوسی پیوسته در آن فروزان باشد. حتی اکنون نیز که جامعه زرتشتی ایران، روش تدفین را پذیرفته (تابوتی که دورتادور آن با سنگ و سیمان پوشانده شود)، در همان جایی که جسد پیش از برده شدن به آرامگاه در منزل قرار داشته، تا سه شبانه روز چراغی روشن می نهند و تا سه شب، هر شب باید به وسیله بستگان درگذشته "سروش یشت سر ِ شب" خوانده شود.

رد ِپا و نشانِ این باور کهن را با کمی دقت در شمع هایی که شیعیان در امامزاده ها روشن می کنند می توان یافت. هنوز هم در برخی روستاهای بختیاری و کردستان رسم افروختن آتش در کنار قبر در سه شب اولِ درگذشت ِ عزیزی رواج دارد؛ با این تلقی که  روح مرده از تاریکی می ترسد!

با این توصیفات، یکی از گمانه زنی های منطقی، یافتن ِ گور یا گورستانی کهن در شعاع 200 تا 300 متری چهارطاقی های مجردی است که در نقاط دور افتاده خارج از شهر و روستا و آبادی واقع اند. در "دینکرد" حداقل فاصله مُردار ِ مردم از چیز ِ مطهّر ، 30 گام ذکر شده است.

 

 

تصویر 13: بنای ِ مقبره ای بی نام بر فراز تپه ای در منطقه "سمیران" قزوین.

 

 

تصویر 14: بنای ِ چهارطاقی فُرم ِ موسوم به "مقبره سامانی" در "بخارا"

 

 

تصویر 15: آسوان، بناهای چهارطاقی -مقبره ای شهدای گمنام از عهد فاطمی در خارج از شهر

 

 

تصویر 16: چگونگی تابیدن نور آتش از "برج فانوس"

به داخل سوراخی که در بدنه دیوار دخمه، رو به آن تعبیه می شود.

 

 

تصویر 17: ساختمان "برج فانوس" در 200 متری پای ِ کوه-دخمه "چم" ، روستای چم ِ یزد

 

 

تصویر 18: گورهای بیضی حفر شده در کف رسوبی صفه مسکونی از لایه دوره ی هخامنشی در "تخت سلیمان". از اشیایی که همراه مرده در این گورها دفن می شده، پیکان ها، گوشواره ها و النگوهای برنزی، مرواریدهای گردنبند و ظروفی را به دست آورده اند.

 

 

تصویر 18-1: چهارطاقی ِ مجرد ِ مشرف بر گورستانِ کهن ِ روستای " زاغ "  

(جنوب شرقی "دوزه" فارس)

2-   "ساختار معماری چهارطاقی نمی تواند مانع از رسیدن پرتو خورشید و باد و باران و آلودگی به شعله های آتش باشد و تا به امروز در پیرامون هیچ یک از چهارطاقی ها، "اتاقِ آتش" و حتی بقایایی از آن پیدا نشده است."

بخش اولِ این سخن، درست است و اشاره به یک سنت مزدایی دارد که تأکید دارد نور آفتاب نباید مستقیم بر آتش تابیده شود، چون  از قوت آتش کم می شود و همین طور آتش باید از هرگونه آلودگی و ریمنی دور نگاه داشته شود. ولی بخش ِ دوم کلام، نادرست است  و مثال های نقض ِ فراوانی دارد. در مقاله "مهرین اصفهان" به کوتاهی به شرح این نادرستی پرداخته ام.(13) در آن مقاله، به نمونه  سالمی  از یک مجموعه "چهارطاقی ِ مجرد با اتاق بسته و سرپوشیده نگهداری آتش در مجاورش" واقع در 20 کیلومتری جنوب رستاق (شهرستان داراب فارس) موسوم به چهارطاقی ِ "قصر دختر" اشاره کرده ام و اکنون نیز فیلمی را که از این مجموعه تهیه کرده ام  به پیوست این  نوشتار در دسترس است.

  

 

تصویر 19: چهارطاقی قصر دختر (بخش رستاق از داراب ِ فارس- راه ِ رستاق به فورگ)

 

 

تصویر 20: چهارطاقی روستای "ده شیخ" ("دشت آب"/ بخش بافت/ شهرستان سیرجان کرمان)

در مقاله یاد شده، همین طور مورد مشابهی از چهارطاقی روستای "ده شیخ" ("دشت آب" کرمان) را مثال آورده ام و موارد  بی شمار و متنوع دیگری نیز می توان مثال آورد. از جمله، نمونه هایی از "چهارطاقی با دالان محافظ آتش و فضاهایی متصل به ضلع ورودی که در صورت مسقف کردن به ایوان تبدیل می شده است". ترکیب ِ "چهارطاق" با "ایوان" یکی از ترکیب های جاودان در هنر معماری ایران است که در عهد اسلامی، به زیبایی بر معماری ِ مساجد می نشیند. چهارطاقی " کراته" یا " کراده" در شمال غربی "دوزه" فارس  (مشرف بر راه میمند-جهرم ) از این گونه است. و مورد دیگری که البته از نزدیک ندیده ام ولی جای تأمل دارد، بنای موسوم به "آتشکده  اسپاخو" در خراسان شمالى، مسیر جاده  بجنورد - گلستان و غربِ شهر ِ آشخانه بر روى تپه اى مرتفع، در کنار دهکده  " اسپاخو" است.

 

 

تصویر 21: پلان و مقطع چهارطاقی ِ "کراته" (شمال غربی "دوزه" فارس)

 

 

تصویر 22: "گنبد" و "ایوان" بنای موسوم به "آتشکده  اسپاخو" ( مسیر بجنورد-گلستان )

و نمونه بارز دیگر از این دست، بنای ِ موسوم به "چهارقاپو" در "قصر شیرین" ِ استان ِ "کرمانشاه" است که اکنون متأسفانه چندان از آن برجای نمانده، ولی به مدد تصاویر و گزارش های باستان شناسی پیشین، می توان آن را " آتشگاهی" اختصاصی در کنار کاخ ِ مجلل "خسروپرویز" معرفی کرد.

  

  

تصویر 22-1: پلان ِ آتشگاهِ جنب ِ کاخ ِ "خسروپرویز" مشهور  به "چهارقاپو" در قصرشیرین

و نیز مواردی از "چهارطاقی با دالان محافظ آتش و حیاط مرکزی و اتاق های اطراف آن" مانند چهارطاقی ِ مجموعه " کُنارسیاه" (30 کیلومتری جنوب ِ "فیروزآباد" ِ فارس). در این جا با مدل بسیار کامل تری نسبت به چهارطاقی ِ سابق الذکر ِ "قصر دختر" روبروییم. آتش ِ مقدس در فضای گنبدی شکل ِ پوشیده و بسته A  (چهارطاق ِ بسته) نگهداری می شد. همان مکانی که آن را آتشگاهِ مجموعه نامیده ایم و مردم عادی حق وارد شدن به آن را نداشتند. در عوض، چهارطاقی ِ B با گشودگی در چهارسوی دالان ِ محافظِ خود، به دیندارانی که بصورت دسته جمعی جهت بجا آوردن آداب دینی در اعیاد و ... در محوطه  آتشکده گرد آمده بودند، اجازه می داد تا آتشی را که موقتاً در آن تخت نشین می شد، زیارت کنند.

 

 

 

تصویر 23: پلان ِ پی گردی ِ آتشکده "کُنارسیاه" ("فیروزآباد" ِ فارس)

 

 

تصویر 24: چشم انداز ِ آتشکده  " کُنارسیاه" :

"چهارطاقی" + "فضای ِ پوشیده محفوظ داشتن ِ آتش" + ویرانه های اتاق های اطراف حیاط

و یا "چهارطاقی با ایوانِ متصل و حیاط مرکزی و اتاق های اطراف آن". مانند ِ مجموعه مشرف بر گورستانِ کهن ِ روستای ِ "رونی" یا "رهنی" در جنوب شرقی ِ "فراشبند" در بخش "فیروزآباد" ِ فارس. ⁽¹⁴⁾

 

 

تصویر 25: پلان و مقطع مجموعه ساختمانی ِ "رونی" یا "رهنی" در جنوب شرقی ِ "فراشبند"

 

 

تصویر 26:  نمایی از داخل ِ "چهارطاقی" ِ "رونی"

3- تناسب بین "پهنای پایه"ها به " طول هر ضلع" چهارطاقی، که نسبتی ثابت بین  1 (یک) به 2/3 (سه و دو دهم) تا 9/3 (سه و نه دهم) است، باعث می شود تا بین گوشه های پایه ها و خط دیدهایی که به موجب آنها تشکیل می شود، فاصله ای در حدود 5/23 ( بیست و سه و نیم) درجه ی قوسی ایجاد گردد که با زاویه میل خورشید برابر است و بدین وسیله با رصد خورشید از زوایای دید ِ یاد شده می توان به زمان های اعتدال بهاری و پاییزی و انقلاب های زمستانی و تابستانی پی برد.

تناسب یا "پیمون" ِ یاد شده در ساخت ِ "چهارطاقی"ها تقریباً همین است. می گویم تقریباً، چون در فهرستی که "لوئی واندنبرگ" از تناسباتِ چهارطاقی های ایران ارائه داده است، چند مورد متفاوت نیز دیده می شود. (15)

 

 

تصویر 27: جدول ِ "پیمون" ِ چهارطاقی های ایران که توسط ِ "واندنبرگ" منظم شده است.

خط دید طلوع خورشید از میانِ پایه های ِ چهارطاقی ِ "نیاسر" ِ کاشان در آغاز تابستان ( انقلاب تابستانی ) با خط دید آن در آغاز بهار و پاییز (اعتدالین) ، در زاویه ای قریب ِ 5/23 درجه است، ولی زاویه خط دید ِ طلوع ِ خورشید در آغاز زمستان ( انقلاب زمستانی ) با خط دید ِ اعتدالین نزدیک به 38 درجه است که علت آن را وجود مانعی طبیعی در افق ِ جنوب شرقی دانسته اند. یعنی یک مانع می تواند کل محاسبات ِ مورد اشاره را دشوار ساخته و به هم بریزد و رصد کننده نمی تواند در اولین لحظه  طلوع ِ خورشید ِ آغاز زمستان، شاهد ِ آن باشد و باید این کار را زمانی پس از طلوع انجام دهد.

پرسش این است، اکنون که مطالعات ِ پی گردی ِ اکثر چهارطاقی های مجرد ِ ایران، به وجود یک دیوار و دالان ِ محیطی ِ تنگاتنگ ِ گنبدخانه آنها گواهی می دهد، تناسبات مورد اشاره بین ِ "پهنای پایه ها" به "طول هر ضلع" و تأکید بر زاویه 5/23 درجه ( زاویه میل خورشید ) چه سودی در فرضیه این گونه رصد کردنِ خورشید خواهد داشت؟

به نمونه هایی اشاره می کنم:

چارطاقی ِ نویس ِ تفرش (حاشیه روستای ِ نویس/ شمال شرقی ِ تفرش) زاویه خط دیدهای رؤیت خورشید در آغاز زمستان از میانِ پایه ها، با زمان ِ اعتدالین، نه 5/23 درجه بلکه 33 درجه است ( یعنی باز هم مانند انقلاب ِ زمستانی در "نیاسر" رصد ِ به هنگام ِ آغاز ِ فصل را  از دست می دادند؟! ) و خط دید ِ انقلاب تابستانی نیز نه از میان ِ پایه ها، بلکه کاملاً از دهانه گشاده چهارطاقی قابل رؤیت است  و نمی توان دیگر آن را رصد کردن خواند!

 

 

تصویر 28: خط دیدهایی که ارائه دهنده فرضیه ( غیاث آبادی) 

 از چهارطاقی ِ نویس ِ تفرش ارائه نموده است.

اما پی گردی های انجام شده در اطراف این چارطاقی، به وجود یک دیوار محیطی در گرداگرد گنبدخانه آن تأکید دارد که نقشه ها و تصاویر آن را تقدیم می دارم:

 

 

تصویر 29: پی گردی اطراف چارطاقی نویس تفرش و شواهد ِ دیواری محیطی

که دالانی باریک گرداگرد مربع ِ گنبدخانه ایجاد می کرد.

 

 

تصویر 30: طرح بازسازی شده چارطاقی ِ " نویس" که هیئتی پوشیده به آن می‌دهد

و عکسی از چارطاقی در همان زمان ِ ارائه طرح ( سال 1965 میلادی)

که کپه ای از مصالح ِ دیوار فروریخته در دورادور ِ آن مشهود است..

پی گردی های انجام شده توسط "لوئی واندنبرگ" و "دیتریش هوف" ما را با سبک ِ ساختمانی ِ شمار ِ زیادی چارطاقی، مشابه ِ چهارطاقی ِ"نویس"، آشنا می سازد: چارطاقی های ِ مجردی که زمانی دیواری محیطی و دالانی باریک گرداگرد مربع ِ گنبدخانه خود داشتند که هیئتی بسته و پوشیده برای ِ چهارطاقی فراهم می کرد. این که چرا اکثر این دیوارها از بنای چارطاق ها منفک و تخریب شده اند، پرسشی است که پاسخ به آن را علاوه بر علم ِ سازه باید در رَوَند ِ استفاده از چارطاق ها در عهد اسلامی جُست.

 آنچنان که آقای ِ "گروسی" در مشاهدات ِ خود از بنای ِ یک چارطاقی در  "خیر" شهرستانِ استهبان ِ فارس (مشرف به راه ِ روستای "ماه فرخان" به نیریز) به تخریب ِ دیوار بلندی که گرداگرد چارطاق را فرا گرفته بود توسط چوپانان و استفاده مجدد از مصالح ِ آن اشاره دارد. همین طور پس از صحبت با چوپانان و مردم محلی به اطلاعات شگفتی درباره بنای ِ چارطاقی دست می یابد. اینکه بنا به اعتقاد گذشتگانشان آن را "قبر مادر اردشیر" می خوانده اند و مورد احترام اهالی بوده و دیر زمانی پیشتر، هر کس که از آن ناحیه عبور می کرده، بنا بر نذر و نیازی که داشته پا برهنه دور آن طواف می کرده و قربانی می کرده است. (16)

زمانی که نخستین بار این گزارش را می خواندم، سریع به یاد ِ بقعه دانیال پیغمبر در "شوش" افتادم که "محمدتقی مصطفوی" طی مقاله ای از آتشدان ِ سنگی عهد سلوکی آن و احترام و نیازی که مردم بدین آتشدان می آورند خبر داده بود. و نیز برج ِ کوچکِ هشت وجهی ِ میانِ حسینیه ها و تکیه های ِ "یزد" که به آن "کلک" می گویند و و مردم به نذر بر آن شمع و آتش می افروزند. (17)

 

 

تصویر 31-1: پایه آتشدان سنگی ِ بقعه دانیال نبی در "شوش"  

که "مصطفوی" آن را از عهد سلوکی می داند.

 

 

تصویر 31: پلان و پی گردی ِ دیوارها، مقطع ِ بازسازی شده

 و نماهایی از چارطاقی ِ " ظهرشیر" ( زهرشیر) در میانه راه ِ فسا- جهرم

 

 

تصویر 32: پلان و پی گردی و نمایی از چارطاقی ِ "خرمدشت" 

 (حاشیه روستای "خرمدشت" / جنوب کاشان )

 

 

تصویر 33: پلان و پی گردی و نمایی از چارطاقی ِ "موک" با مصالح فرو ریخته دیوار خارجی /

عکس سال 1965 میلادی (حاشیه  روستای "موک" / شمال فیروزآباد)

 

 

تصویر 34: چارطاقی ِ "ده شیخ" (حاشیه روستای ِ "ده شیخ" / جنوب غربی ِ "بافت" 

 / شهرستان سیرجان) –

پیشتر نیز به این چارطاقی اشاره ای داشتم

و اینک نیز عکسی گویا از بقایای ِ دیوار محیطی تنگاتنگ ِ آن و پلان ِ پی گردی‌اش.

و یک مورد ِ بسیار سالم، چارطاقی ِ " نگار" که در نوزده ‌کیلومتری شمالِ "نگار" واقع است، که روستایی است در 56 کیلومتری جنوب غربی کرمان و در امتداد راهی کهن که از کرمان آغاز می‌شد و از مسیر ِ نگار-بافت-دشت آب-دولت‌آباد به سوی خلیج فارس می‌رفت. بنای چهارطاقی بر فراز تپۀ کوچکی مشرف بر بیابان است. در پیش گفتار ِ مقاله "مهرین ِ اصفهان" به این چهارطاقی پرداخته ام و آن را مثالی گویا در رد ِ فرضیه کاربری ِ تقویمی ِ عموم ِ چهارطاقی ها دانسته ام. نسبت پهنای پایه‌ها به طول هر ضلع که در فرضیۀ تقویمی بودن چهارطاقی ها بر آن تأکید می‌شود، در اینجا و در همه نمونه های متنوع دیگری که به کوتاهی برشمردم، به کار نمی‌آید  و  خط دید ِ خورشید تنها با ورودی های تعبیه‌شده در دیوار محیطی ارتباط دارد که راهرویی باریک در اطراف گنبدخانۀ مرکزی ایجاد می‌کند.

 

 

تصویر 35: پلان و تصاویری از چهارطاقی ِ " نگار" (حاشیه روستای " نگار" / جنوب غربی کرمان )

 

 

تصویر 36: نماهای دیگری از بیرون و درون ِ چهارطاقی ِ "نگار"

 

 

تصویر 36-1: طرح ِ برش خورده چهارطاقی ِ "نگار"

صورتِ کلّی ِ پلان ِ این چهارطاقی، مشابه ِ پلانی است که "آندره گودار" پس از پی گردی ِ چهارطاقی ِ "آتشکوه" ِ "دلیجان" در سال 1938 گزارش کرده است. در اینجا نیز مانند ِ "آتشکوه" -که نامی است تأمل برانگیز به چم ِ کوهی که آتش بر آن فروزان است- فضای معماری ساده ای از سمت ورودی ِ اصلی به بنا ملحق است.

 

 

تصویر 37: پلان ِ پی گردی و نماهایی از چهارطاقی ِ "آتشکوه" (در مسیر ِ "دلیجان- محلات" )

و مورد دیگری که خاتمه بخش ِ این بحث قرار می دهم، چهارطاقی ِ " بازه هور" نزدیک ِ "رباط سفید"، بین تربت حیدریه و مشهد است. این چهارطاقی در عکس های سال 1938 که "آندره گودار" ارائه می دهد، هیئتی پوشیده و بسته به مانند ِ نمونه هایی که قبلاً برشمردم دارد ( بسیار مناسب برای کاربری ِ یک "آتشگاه" یا اتاق ِ محفوظ داشتن ِ "آتش" ). این چارطاقی را تقریباً همه دانشجویان ِ رشته حفاظت و مرمت بناهای تاریخی از توصیفاتی که "محمدکریم پیرنیا" درباره اش دارد، می شناسند. "پیرنیا" در وجه تسمیه مکانِ چارطاقی، "بازه هور" ( اعراب آن را "باز الحمراء" نیز نوشته اند که " الحمراء" به معنی ِ "شدت ِ گرما" باشد) چنین می گوید که "بازه" را دره یا زمین ِ هموار ِ بین ِ دو کوه گویند و "هور" نیز همان "خورشید" باشد و علت این نام گذاری، واقع بودن ِ این مکان بین دو بلندی و کوه است.

  

 

تصویر 38-1: عکس قدیمی از چارطاقی ِ "بازه هور"  

که موقعیت ِ آن را نسبت به کوه های اطراف نشان می دهد.

 

 

تصویر 38: پلان و عکس ِ سال 1938 از چهارطاقی ِ " بازه هور" ( نزدیک "رباط سفید" / بین "تربت حیدریه" و "مشهد")- آثار دیواری محیطی که تنگاتنگ ِ گنبدخانه بوده و تخریب شده به خوبی هویداست.

حال، ببینیم که فرضیه کاربری ِ تقویمی ِ این چارطاقی بر چه اساسی استوار شده است:

می گویند که در سوی شرقی ِ بنا، دیواری با ارتفاع و در فاصله‌ای معین ساخته بودند که در حکم شاخص بود ( با احتساب ِ این که خورشید در حین حرکت خود به اندازه 17 درجه از مشرق فاصله بگیرد) و موجب می‌شد تا وقت دقیق رصد را در زمانی بدانند که پرتوهای خورشید بامدادی بلافاصله از بالای دیوار و با عبور از روزنه شرقی ِ بنا به آفتاب‌سنج بنا بتابد. آفتاب‌سنج بنا را هم بخش  داخلی پایه‌های غربی چارطاقی دانسته اند. در اعتدالین، خورشید پس از سر زدن از بالای دیوار، دقیقاً در امتداد روزنه شرقی و خط میانی بنا قرار می گرفت و سایه باریک و بلندِ شاخصی که در میانه داخلی ِ روزنه، مانند شاغولی آویزان و آونگ بوده، بر میانه چارطاقی واقع می‌شده و یا این که به جای آونگ از روزنه باریک ِ قیف مانندی در دیوار بهره می جستند.

 

 

تصویر 39: تصویری که  ارائه دهنده  فرضیه کاربری ِ تقویمی ِ چهارطاقی ِ "بازه هور" ( با دستکاری ِ پلان ترسیم شده  " گودار" ) از سایه شاخص ِ خورشیدی یا پرتوهای تابیده شده از روزنی در دیوار شرقی ِ بنا بر گوشه های پایه‌های غربی ِ چهارطاقی ارائه داده است.

جای ِ تعجب است که در اینجا ارائه دهنده فرضیه کاربری ِ تقویمی ِ چهارطاقی ها، یکی از ارکان ِ فرضیه در تناسبِ بین "پهنای پایه"ها به "طول هر ضلع" چهارطاقی و رصد ِ خورشید از خط دیدهای ایجاد شده میان ِ پایه ها را به راحتی کنار گذارده و به حکم ِ " الانسان جایزالنسیان" تعبیر خود را در جای دیگر فراموش نموده، تأویلی جز آن بر او بسته است و با دستکاری ِ پلانی که " آندره گودار" از  بنا ارائه داده، سعی دارد به خواننده چنین القا کند که دیوار محیطی ِ تنگاتنگ ِ این چارطاقی، در یکسو (سوی شرقی) حکم ِ شاخص ِ آفتابی را داشته است. واضع ِ فرضیه، از روزنی در دیوار شرقی سخن می راند که مرمتگران ِ بنا با دستکاری‌‌های نسنجیده آن را مسدود کرده‌اند!

برای خود من، با توجه به پلانی که "گودار" کشیده بود و جای ِ روزنی که در دیوار ِ شرقی مشخص کرده بود، زمان زیادی طول کشید تا بدانم آنچه که واضع ِ فرضیه فوق الذکر بر آن تأکید دارد، یک خیال پردازی است و نه سخنی مستند.

دو سال پیش، فرصتی دست داد تا این بنا را از نزدیک بررسی کنم (عکس ها و فیلمی که از آن تهیه کرده ام را پیشکش می دارم). به یاری ِ یکی از دوستان در "میراث" ِ مشهد، به گنجینه عکس های پیش از مرمتِ بنا نیز دست یافتم و برایم اثبات گشت که آنچه درباره  دیوار شرقی ِ بنا به عنوان ِ شاخص آفتابی و آن روزن ِ کذایی گفته شده، یک تردستی بوده است.

 

 

تصویر 40: عکسی از دیوار شرقی ِ چهارطاقی ِ "بازه هور"  

پیش از مرمت، و روزنی که در آن ایجاد شده بود.

 

 

تصویر 41: تصاویری از دیروز (پی گردی و مرمت) و امروز ِ چارطاقی ِ "بازه هور"

پرسش سوم : می دانیم که کار گاهشماری را کسانی که کارشان نگه داشتن شماره روزها و تاریخ دقیق جشن ها و محاسبه لحظه آغاز سال و گرفتن کبیسه بوده انجام می داده اند و نه کشاورزان ساده در حاشیه یک روستای ساده، حال اگر بخواهیم کاربری تقویمی چارتاقی نیاسر را بپذیریم چه دلیلی داشته که این چارتاقی در کنار یک روستای کوچک ساخته شود؟ آیا  شواهدی در دست هست که این جا محل استقرار درباریان و موبدان و افرادی که کار گاهشماری را برعهده داشتند، بوده است؟ درباره سایر چارتاقی ها نیز این موضوع مکان یابی در ساخت بنا چه تاثیری داشته است؟ آیا به اصطلاح امروزی این بناها برای " دسترسی محلی " به آتش ساخته شده اند یا مرکزیتی  برای کار تقویمی و تعیین فصول داشته اند؟ اگر به منظور تعیین فصول ساخته شده اند چرا در مجاورت پایتخت و کاخ شاهی یا  نشیمنگاه موبدان و گاهشماران یا به عبارت درست تر در مرکز حکومت ساخته نشده اند؟ آیا کار تعیین فصول را مردم عادی که عمدتا کشاورز بوده اند انجام می دادند؟ و آیا اصلا نیازی به این تعداد چارتاقی برای این منظور بوده؟

پاسخ: همان طور که گفتید دانش ِ ستاره شناسی و اخترشماری در ایران ِ باستان در اختیار عامه مردم نبوده است و جایگاه ِ اصلی ِ رصد کردن ِ وضعیت ِ اختران و بروج ِ دوازده گانه در مراکز ِ حکومتی و دینی بوده است. این گونه اشارات را بارها در "شاهنامه فردوسی" می خوانیم:

بفرمود پس شاه با موبدان / ستاره شناسان و هم بخردان / که جویند تا اختر زال چیست / بران اختر از بخت سالار کیست /ستاره‏شناسان هم اندر زمان / از اختر گرفتند پیدا نشان‏ [بازگشتن زال به زابلستان‏]

ز تیره شب اندر گذشته سه پاس / بفرمود تا شد ستاره شناس/ بپرسیدش از تخت شاهنشهى / هم از رنج و ز روزگار بهى‏  / منجّم بیاورد صلّاب را / بینداخت آرامش و خواب را/ نگه کرد روشن بقلب اسد / که هست او نماینده فتح و جد [ رفتن شاپور به روم و با پوست خر دوختن قیصر روم او را]

در نامه دینی ِ"دینکرد" نیز ضمن برشمردنِ نام ِ اختران یا بروج ِ دوازده گانه ( صُوَر ِ فلکلی ) و اشاره ای به گردش خورشید به گرد ِ آنها که چهار هنگام ِ سال را پدید می آورد و مهم بودنِ دانستن ِ بــِهـِنگام ِ این چهار هنگام برای شاهان و مردمان، چنین گفته می شود که: «ب ا فرمان ِ شهریار، دستیاران ِ اخترشماری، برای شناخت ِ چارهنگام ِ سال و اطلاع به مردمان برگمارده شده اند.»

البته مردم عادی نسبت به بناهایی با خصیصه های نجومی، بی تفاوت نبوده و با کنجکاوی به شرحی از آنها دست می یافتند. مورد بسیار مشهور، بنای موسوم به ایوان ِ " تخت ِ طاقدیس" است که به دست "خسروپرویز" پرداخت نهایی را یافت. تختی که به شکل طاق بود  و به همین جهت آن را "طاقـدیس" می خواندند. این تخت، سایبان گنبد مانند متحرکی داشته که نقش سیارات سبعه و بروج دوازده گانه  آسمان و صور مختلف ماه را داشته و در آتشکده گنزک بوده است. "فردوسی" چنین وصف اش کند که:

چو اندر بره خور نهادی چراغ / پسـش دشت بودی و در پیش باغ / چو خورشید در شیر گشتی درشت / مر آن تخت را سوی  او  بود پشت / چو هنگامه تیر ماه آمدی / گه میوه و جشنگاه آمدی / سوی میوه و باغ بودیش روی / بدان تا بیابد ز هر میوه بوی/ زمستان که بودی گه باد و نم / بر آن تخت بر، کس نبودی دژم .../ شمار ستاره ده و دو و هفت / همان ماه تابان به برجی که رفت/ چه  زو ایستاده چه رفته ز جای / بدیدی به چشم سر، اخترگرای

و یا توصیفی که از تدقیقات ِ نجومی ِ باروی ِ "جی" و چهار دروازه  آن در بسیاری از کتب می یابیم و زبانزد ِ اهل ِ تحقیق ِ اصفهان تا سده های نخستِ هجری بوده است. این بارو به فرمان ِ "پیروز" فرزند ِ "یزدگرد" (هیجدهمین پادشاه ساسانی/ 459-484 میلادی ) و به دست ِ "آذرشاپوران" ساخته شد، و چهار دروازه  آن را در چهار روز ِ متوالی ِ"خور" ( روز ِ یازدهم ِ ماه ) و "ماه" و "تیر" و " گوش" ساخته و آنها را «  درب ِ خور »، « ماه بَر »، « تیر بَر » و « گوش بَر » نامیدند. شرحی که " ابن رُسته" در اواخر ِ سده سوم هجری از آن می دهد، بسیار جالب توجه است:

[... بر باروی شهر "صد" برج وجود دارد و شهر دارای "چهار" دروازه است: دروازه خور ( به سمت ِ بازار) – دروازه  اسفیج ( ماه بر )– دروازه  طیره (تیر بر)– دروازه یهودیه (گوش بر)چهاردروازه شهر به طرف طلوع و غروب ستاره "جَدی" و طلوع و غروب ستاره  "سرطان" باز می شود. باب ِ خور: وقتی آفتاب در اولین درجه از برج "جَدی" (دی ماه) باشد، موقع طلوع ستاره کاملاً با درها روبرو قرار می گیرد و خورشید مستقیماً بر آنها می تابد... بابِ یهودیه: در همان درجه و موقعیت به هنگام "غروب" ( نور خورشید بر درها  می تابد ).

زمانی که آفتاب در اولین درجه از برج "سرطان" ( تیر ماه ) باشد، شعاع آن درست بر باب ِ " اسفیج" می تابد و دروازه مقابل درجه  طلوع آفتاب می باشد .... و در همان درجه روبروی دروازه " طیره" غروب می کند.] (18)

"مفضل بن سعد مافروخی" در کتاب "محاسن اصفهان" (سده پنجم هجری ) ضمن روایت ِ ساختِ باروی ِ "جی" ( بخش شهری ِ اصفهان عهد ساسانی ) توسط " آذرشاپوران"، از بنای ِ دهی خارج از بارو و دروازه شهر سخن می راند که " آذرشاپوران" در آن آتشکده ای ساخت و ده را بر آن وقف کرد.

پرسش این است که اگر این همه چهارطاقی در نقاط مختلف ایران بر حاشیه روستاها و راه ها عملکردی تقویمی داشته اند  و انقلاب های زمستانی و تابستانی در آنها قابل ِ رصد بوده و اخترشماران یا مردم ِ آن روزگار برای دانستن زمان دقیق ِ آغاز فصل ها به آنها  نیاز داشتند، چطور هیچ یک از مورخین و جغرافیا نویسان ِ قدیم بر این کاربری ِ تقویمی تأکید و اشاره ای ندارند؟ ! شمار فراوانِ چارطاقی های فارس به ویژه مرا همیشه به یاد ِ این گزارش ِ " ابوالقاسم بن احمد جیهانی" در کتاب "اشکال العالم" (سده  چهارم هجری ) می اندازد که: «آتش خانه ها، بیشتر از شمار و حفظ است، زیرا که در هیچ شهری و قصبه ای نیست که در آن بسیار آتش خانه ها نیست.»

سال ها پیش، به سن و سال و عهدی که به قول ِ " ابراهیم پورداوود" شور و غرور جوانی و توسن سرکش نادانی و سر سودایی و دل شیدایی هیچ کدام زود رام نمی شوند، مقاله ای در صفحه  " ایران زمین" روزنامه " ایران" خوانده بودم که نویسنده آن مدعی بود "قدیمی ترین و دقیق ترین رصدخانه خورشیدی جهان را در نقش رستم ِ ایران یافته است". نویسنده یاد شده، بنای ِ موسوم  به "کعبه  زرتشت" در "نقش رستم" فارس را که روبروی ِ دخمه شهریاران ِ هخامنشی است  ( و چقدر به قول ِ دوست ِ دانشمندم آقای ِ "فرید ِ شولیزاده" یادآور ِ "برج ِ فانوس" ِ روبروی ِ دخمه چم ِ یزد در عصری نزدیکتر به ما ) یک رصدخانه خورشیدی برای سنجش گردش خورشید و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول هر ماه خورشیدی و انقلاب های تابستانی و زمستانی و اعتدال های بهاری و پاییزی معرفی کرده و این کشف خود را گشاننده راز بسیاری از بناهای باستانی و مجهولات تاریخ علم در ایران و جهان باستان دانسته بود! (19)

به یاد دارم که پس از خواندن ِ آن مقاله بسیار شاد و هیجان زده شده بودم و بر درستی ِ آن سخنان تردیدی نداشتم ... حالتی شبیه به همان سرخوشی که "پورداوود" در جوانی اش پس از خواندن ِ کتاب ِ "دساتیر" داشت و در سال های بعد با افسوس از آن یاد می کرد:  

[واژه های دساتیری را با هیاهوی "دهل" به گوش این و آن می رساندم، چه پنهان گاهی اشعار خود را هم با آن لغات زینت می دادم و هیچ روزنامه در انتشار آنها دریغ نداشت. من یگانه دلباخته نبودم. پیش از من بودند و هنوز هم هستند کسانی که با "دساتیر" سر وکاری داشته و دارند ... با این همه نباید پنداشت که همه فریب "دساتیر" را خورده باشند و این نامه سراپا نادرست را درست پنداشته باشند.]

بحث در نادرستی ِ رصدخانه نامیدن ِ "کعبه  زرتشت" و دیگر نادرستی های ِ آن مقاله مجالی دیگر می طلبد ولی از قضای ِ روزگار، همان کسی که دیروز "کعبه زرتشت" را دقیق ترین رصدخانه خورشیدی جهان می نامید، اکنون "چهارطاقی ِ نیاسر" را واجد ِ این خصیصه می داند و بی توجه به این که بنا به خصلت های ذاتی ِ پژوهش و الزامات ِ مخصوص ِ فرضیه پردازی باید آرام و متین باشد، به خصلت های غیر علمی و جنجال و هیاهو روی آورده است.

پرسش چهار: در چارتاقی نیاسر برای مشاهده پرتو های خورشید از میان پایه ستون ها چه نیازی به ساخت ستون هایی با این ضخامت و پهنا  و با این سقف گنبدی و این محوطه سازی و کف سازی بنا بوده است؟ اگر کار تعیین فصول با این روش صورت می گرفته پس در مواقعی از سال که هوا ابری بوده یا در باد و بوران و برف در این مناطق کوهستانی به ویژه در پاییز و زمستان آیا کار تعیین فصول تعطیل می شده است؟

پاسخ: پیشتر درباره جدول ِ نظام ِ "پیمون" در چهارطاقی ها که "واندنبرگ" در سال 1965 میلادی ارائه داده بود سخن گفتم. آرایش اجزای معماری در یک طرح ایرانی، توسط تجزیه و ترکیب اندازه ها و معیارهای مشخصی انجام می گیرد که معمار به تناسب، فضاهای مورد احتیاج را به وجود می آورد و با کاستن و افزودن و جابجا کردنِ اجزاء ِ آن، طرح منظور را تهیه می کند. "پیمون" نه تنها در نقشه  و اندازه پایه ها و ستون ها و عرض و طول فضاها اثر دارد، بلکه حالت و هیئت ِ نما و تناسب درگاه ها را نیز معین می کند و بیش از همه در پوشش ایوان ها و طاق ها و گنبدخانه ها تأثیر دارد. یعنی ارتفاع و شکل و انحنای "گنبد" بر حسب پیمون تعیین می شود  و معمار می تواند با تضمین کافی با کاربرد پیمون، طرح و محاسبه و اجرا را در آن ِ واحد انجام دهد، بدون ِ آن که نگران ِ نا استواری یا نا موزونی ِ آن باشد.

پیمون های معماری ایرانی از کهن ترین روزگار تا کنون به کار می رفته و سینه به سینه از پدر به پسر می رسیده است. به پرسش ِ اصولی ِ شما باز می گردم که اگر قرار بود معمار ِ چهارطاقی ِ نیاسر، این بنا را به منظور رصد کردن خورشید از میانِ پایه هایش بسازد،  چه نیازی  به ساخت ِ گنبد بر زمینه مربعی ِ بنا (مربع ِ 11 × 11 متر) داشته تا ناچار شود برای تحمل ِ بار ِ آن بر حسب ِ نظام ِ پیمون، پایه های ِ قطور ِ 3/3 متری بسازد و مصالح و پول ِ کارفرمایش را هدر دهد؟!

در واقع، تناسب مورد تأکید بین "پهنای پایه"ها به "طول هر ضلع" چهارطاقی نیاسر (نسبتِ 1 به 3/3)، تناسبی است که به واسطه ساخت ِ گنبد بر پایه ها از سوی نظام ِ پیمون بر معمار تحمیل شده است و نه آن سان که ارائه دهنده فرضیه کاربری تقویمی ِ این چهارطاقی می پندارد: مساعد کردنِ رصد ِ خورشید از بین ِ پایه ها!

 

 

تصویر 41-1: عکسی قدیمی از چهارطاقی ِ نیاسر که "گودار" در کتاب ِ " آثار ایران" در سال 1938 آورده است. کرسی و پی ِ قلوه  سنگی ِ نشانده در ملاط ِ یک بنای ِ دیگر به فاصله ای از چهارطاقی در عکس مشهود است.

پرسش پنج : این که وانمود می شود گردهمایی در چارتاقی نیاسر برای دیدار طلوع خورشید در تقویم آفتابی  مذکور، الگو برداری از گردهمایی هایی ایران باستان بوده چنان که در دفترچه موسوم به "  سالنمای ایرانی"  نوشته اند، بر مبنای  کدام شواهد تاریخی  و  اسناد معتبر می باشد؟ در ضمن مشخص نیست که منظور از ایران باستان کدام دوره تاریخی است؟ و کدام گستره تاریخی و جغرافیایی  از ایران باستان مورد نظر است؟ و چه کسانی در این گردهمایی شرکت می کرده اند و اصلا چرا مشاهده خورشید و تعیین فصول را گروهی انجام می داده اند؟

پاسخ:  لابد به استناد ِ "دساتیر" که در نامه " ساسانِ نخست " می گوید: « اردشیرپاپکان با برپا ساختن آتشکده ها، سنجرستان ها ( بتکده ستارگان ) هم برپا کرد»!!  می دانید که در کتاب ِ "قم نامه" چهارطاقی ِ نیاسر را آتشکده ای از آثار ِ "اردشیر بابکان" معرفی کرده اند!

به تازگی اظهار نظر دیگری هم شنیده ام، این که چهارطاقی ِ نیاسر یک نیایشگاه ِ زُروانی بوده است و قدمتِ آن از دوره اشکانی است! قدرت این خیال پردازی کم از خیال پردازی های ِ "آذر کیوان" در "دساتیر" نیست. اگر آن یک، می توانست از عهد صفوی تا زمان ِ "پورداوود" پیغمبری جعلی با نام ِ "ساسانِ پنجم" را با زبان ِ ساختگی اش به جانِ فرهنگ نویسان بیاندازد، این یک به عهد ما می تواند با تعابیر ِ خاص ِ " گردش خورشید" و "زمان" در آیین ِ زُروانی و مرتبط کردن ِ آن به تردستی هایش در چهارطاقی ِ نیاسر ِ کاشان، از آن یک نیایشگاه ِ زروانی در عهد ِ اشکانی بسازد و تحویل ِ اهالی ِ میراث فرهنگی دهد!!

این همه، آبِ شوری بود که این چند ساله به کام ِ پژوهشگرانی ریخته شد که در "شاهنامه" و "دینکرد" و ... نام ِ "ستاره شناسان" و "موبدان" را بارها در کنار هم دیده بودند و می خواستند نشانی از خصیصه های اخترشماری را در مکانی مذهبی بیابند. افسوس که پایه های لرزان و بی مایه  فرضیه کاربری تقویمی ِ چهارطاقی ها (در شکل ِ فعلی اش ) به جای ِ آن که عطش ِ پژوهشگران را فرو نشاند،  روز  به روز بر تلخ کامی ها می افزاید.

 

برای آگاهی بیشتر ( ارجاعات ِ متن ِ گفت و گو )، نک:

(1) محمد منصور فلامکی، شکل گیری معماری در تجارب ایران و غرب، نشر فضا، تهران، 1371.

(2) رودلف ناومان. ویرانه های تخت سلیمان و زندان سلیمان. ترجمه ی فرامرز نجد سمیعی. سازمان میراث فرهنگی کشور. 1382

(3) سید محمود موسوی، یادمان خشتی کوه خواجه زابل، مجموعه مقالات نخستین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران-ارگ    بم (جلد چهارم)، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1375.

(4) رضا مرادی غیاث آبادی، نظام گاهشماری در چارتاقی های ایران، انتشارات نوید شیراز، تهران، 1380.

(5) محمدتقی مصطفوی- اهمیت تاریخی جِرِه در سرزمین فارس- مجله باستانشناسی- شماره ی سوم و چهارم- پاییز و زمستان 1338

(6) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، کلاله ی خاور، تهران، 1320 – و نیز: ظهیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمدحسین تسبیحی، انتشارات شرق، 1368.

(7) رومان گیرشمن، چغازنبیل (دور اونتاش)، جلد دوم، ترجمه اصغر کریمی، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1375.

(8)  Athar-e Iran, Harlem, 1938.

(9) محمدکریم پیرنیا، معماری اسلامی ایران، دانشگاه علم و صنعت ایران، چاپ چهارم، تیر ماه 1378.

(10)         

Mehrdad Shokoohy, Studies in the early medival Architecture of Iran and Afghanistan, Ph.D. Thesis, Heriot watt. University Edinburgh, 1978.

(11) روبرت هیلن براند. معماری اسلامی. ترجمه ی باقر آیت الله زاده شیرازی. انتشارات روزنه. تهران. 1380

(12) نسیم علیپور، دادگاه چم (گوشه هایی از معماری آرامگاهی و شیوه های تدفین پیروان اشو زرتشت)، تهران: سمیرا 1385.

(13) یاغش کاظمی، مهرین اصفهان/آتشگاهی در باغ، فصلنامه ی گلستان هنر، شماره ی 11، بهار 1387.

(14) میترا آزاد، بررسی تحول بناهای مذهبی دوره ی ساسانی به بناهای مذهبی قرون اولیه اسلامی ایران، رساله ی دکتری پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس، بهار 1384.

(15)         

Vanden-Berghe, L. “Nouvelles decouvertes de monuments du feu d’epoque Sassanide”, in:IRANICA ANTIQUA, Vol. V, 1965

(16) آتشکده بهرام و بررسی مختصر جغرافیای تاریخی مناطق اطراف دهستان خیر، مجله  بررسی های تاریخی، شماره 5 از سال 11، آذر و دی 2535.

(17)  محمدتقی مصطفوی، آتشدانها در ابنیه متبرک اسلامی، یادنامه پنجمین کنگره بین المللی باستانشناسی و هنر ایران (29-22 فروردین 1347 / تهران-اصفهان-شیراز)، جلد اول، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر.

(18) ابن رسته، الاعلاق النفیسه، ترجمه حسین قره چانلو، انتشارات امیرکبیر، تهران 1365.

(19) رضا مرادی غیاث آبادی، قدیمی ترین رصدخانه جهان در تخت جمشید کشف شد، روزنامه ایران، سال پنجم ـ شماره 1396، شنبه 13 آذر 1378.

• < قبلی
• بعدی >