ایران‌بوم

آخرین نشانه های تمدن 3500 ساله به عنوان یکی از مهمترین تمدنهای باستانی ایران و جهان واقع در 70 کیلومتری شمال غرب اردبیل نابودی خود را ثانیه شماری می کند.
به گزارش خبرنگار مهر، منطقه باستانی معروف به "شهریری" در شمال غربی روستای پیرازمیان در 31 کیلومتری شرق مشگین شهر در کنار رود قره سو قرار دارد. وسعت این منطقه تاریخی 400 هکتار بوده و از سه قسمت دژ نظامی، معبد و "قوشا تپه" تشکیل می شود.

به عقیده باستان شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی قدمت قلعه و معبد این منطقه باستانی به 1450 سال قبل از میلاد و قوشا تپه به هفت هزار سال پیش از میلاد می رسد. قبل از هزاره اول، در دوران نوسنگی این محل مسکونی بوده و بخشی از تمدن درخشان منطقه در این نقطه متمرکز بوده است.

اما این اثر ملی و جهانی هم اکنون به دلیل عدم توجه در حفظ و احیا دقیق و اصولی و رها کردن سنگ نبشته و سنگ افراشتهای بی نظیر و ارزشمند این تمدن کهن در حال فرشایش و نابودی و هم اکنون تنها 20 درصد آن باقی مانده است.

کشف قلعه ای با قدمت عصر آهن

اولین بار در حدود ده سال پیش از انقلاب اسلامی "چارلز برنی" در این محوطه کاوش کرد، در این کاوشها چند دوره تاریخی از جمله دوران مس - سنگی، عصر آهن1 و عصر آهن 2 مشخص شده و بقایایی از قلعه ای متعلق به دوره آهن کشف شده است.

از سال 1383 تا 1385 سه فصل حفاری به سرپرستی علیرضا هژبری نوبری در آن انجام شد. در اولین فصل حفاری که در آبان 83 آغاز شد قبرهای عصر آهن بررسی شدند که پیش از آن توسط جویندگان عتیقه تخریب شده و تنها ساختمان بندی قبرها معلوم بود.

در این دوره سفالهایی مربوط به دوره "کالکولتیک" کشف شد و قدمت منطقه را به 3500 سال از عصر آهن به عقب برد. این سفالها شبیه سفالهای مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز هستند. به این ترتیب برای اولین بار قدمت سکونت بشر در استان اردبیل به دوره مس- سنگ رسید.

در فصل بعدی حفاری در سال 84 بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی دیده شد که باستان شناسان آنها را نذوراتی متعلق به معبد می دانستند. یکی از این دو معبد در زیر دیوار دفاعی قلعه قرار داشت. باستان شناسان نتیجه گرفتند در دوره اورارتویی که ساکنان شهر یری بر روی معبد خود قلعه ساخته بودند از دین خود روی گردانده اند و خدای اورارتویی(خالدی) را پذیرفته اند.

در فصل سوم حفاری مشخص شد که در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده است. وجود خاکستر در لایه های خاک قلعه نشان دهنده آتش سوزی قلعه است .

به این ترتیب دوره های متوالی زندگی بشر از هفت هزار تا دوره اورارتوییان در منطقه شهر یری به صورت متوالی مشخص شد. در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دگمه های زینتی و پلاکهای طلایی و مفرغی کشف شد.

سنگ افراشتها، مکتبی متروکه

به گفته یکی از باستان شناسان اردبیلی محوطه باستانی شهریری با سنگ چینیهای معروف به "مکتب اوشاقلاری" (بچه های مکتب) در جهت شمالی جنوبی امتداد یافته و اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخست قبل از میلاد از سکونتگاه های مهم منطقه بوده است.

بابک ناصری مغانلو که با خبرنگار مهر سخن می گفت، اظهار داشت: این سنگ افراشتها که مهمترین بخش مجموعه شهر یری را تشکیل می دهد به علت بی توجهی و سهل انگاریهای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بعد از اکتشاف مدتها در مجاورت باد و باران و برف بود تا اینکه در بهمن 86 بخش اعظم سنگ افراشت ها به علت بارش سنگین برف به شکل جبران ناپذیری تخریب شد.

وی با بیان اینکه سنگ افراشتها نیایشگاه اصلی منطقه شهریری است، اضافه کرد: این سنگ افراشتها در فصل سوم حفاریها از زیر خاک بیرون آمد که شامل بیش از 300 سنگ افراشت با ارتفاعهای مختلف از 35 تا 250 سانتیمتر با شکلهای انسانی است و اشکال حجاری شده روی سنگها مشابه بوده و حاوی صورت آدمی (بدون دهان)، دست و شمشیر هستند.

ناصری عنوان کرد: بزرگترین سنگ افراشت این محوطه به ارتفاع 3.250 متر و به شکل مستطیل وجود دارد که در وسط بقیه سنگ افراشتها بوده و مانند معلمی است که در مکتب خانه در وسط دانش آموزان ایستاده است.

وی افزود: در رویه بیشتر این سنگ افراشتها، شکل انسانی (به صورت مذکر و مؤنث) که شمشیرش را حائل کرده، حجاری شده که معرف بهترین هنر حجاری در این دوره است.

به گفته این باستان شناس صورت این سنگ افراشتها به سمت شرق و غرب بوده و رو در روی هم به صورت کلاس درس امروزی ۳ - ۴ سنگ افراشت بزرگ در جلو و بقیه در سه یا چهار ردیف در پشت سر هم واقع شده اند.

در سمت غرب تجمع سنگ افراشتها یک حفره غار مانندی به نام "قارا کوهیل" (دخمه سیاه) وجود دارد که در نزدیکی این غار به طرف شمال یک تخته سنگ بسیار بزرگ جلوه نمایی می کند. این تخته سنگ به شکل میز به صورت افقی بر روی سنگهای بزرگ دیگر خوابانیده شده است.

حجاری روی سنگ مهمترین ویژگی منطقه شهریری

وی با اشاره به این حفره افزود: میزهای سنگی دارای انواع متفاوت هستند، همچنین شش عدد سنگ افراشت به فاصله دورتری جدا از تجمع سنگ افراشتها قرار دارد که این سنگ افراشتها به منزله خوشه پروین است.

ناصری یادآور شد: سنگ افراشت بزرگ دیگری نیز در شمال محوطه مذکور به مانند ستاره قطب شمال است که محوطه مذکور را زیر نظر دارد. در نحوه نشاندن سنگها نهایت دقت و توجه را از لحاظ علوم ریاضی و هندسه و نجوم به کار برده اند.

وی حجاری بر روی این سنگها را مهمترین و ارزشمندترین ویژگی این سنگ نبشته ها عنوان کرد و بیان داشت: در مناطق دیگری از آذربایجان نیز سنگ افراشتهایی نظیر "نشت بان" سراب وجود دارد ولی هیچ کدام دارای حجاری نیستند.

به گفته این باستان شناس اردبیلی گورهای باستانی متعددی از نوع کلان سنگی و گورکان که حدود ۴۵۰ گور است در این محل و یک غار باستانی و تپه ای متعلق به دوران اسلامی نیز در این منطقه شناسایی شده است.

همچنین طبق اظهارات یکی از اهالی روستای پیرازمیان که در نزدیکی این منطقه باستانی قرار دارد، قدمت این منطقه بسیار قابل توجه بوده اما تاکنون اهمیتی به آن داده نشده است.

سنگ افرشتها میهمان خانه ها / تداوم سرقت آثار منطقه

یاشار محبتی افزود: با وجود اینکه اشخاص بسیاری برای مطالعه و بازدید از این منطقه به شهریری می آیند اما حفاظت این منطقه و بخصوص سنگ افراشتها قابل قبول نیست.

وی با بیان اینکه مردم منطقه تعلق خاطر عمیقی با این آثار دارند، ابراز داشت: تاکنون چندین بار به دلیل عدم نگهداری و نبود نیروهای امنیتی و انتظامی کافی برای محافظت از این منطقه افراد سودجو دست به تخریب یا سرقت آثار و عتیقه های بخشی از این مجموعه زده اند.

محبتی با بیان اینکه این منطقه ظرفیت و پتانسیل تبدیل روستای پیرازمیان و شهرستان مشگین شهر به قطب گردشگری کشور را دارد، افزود: با این وجود به نظر می آید اگر نگهداری از این سنگ افراشتها به روال سابق باشد تا چند سال آینده چیزی برای گردشگران باقی نخواهد ماند.

وی همچنین با اشاره به تداوم سرقت آثار این منطقه بویژه سنگ افراشتها توسط مردم منطقه و حتی گردشگران و سوداگران یادآور شد: سنگ نبشته های شهریری امروز بیشتر خانه های های منطقه و استان را تزئین کرده است.

ثبت بی تاثیر شهریری در فهرست آثار ملی

منطقه شهریری که وسیع ترین منطقه تاریخی استان اردبیل و یکی از با اهمیت ترین مناطق پیش از تاریخ شمال غرب کشور است در سال 81 به شماره 6162 به ثبت آثار ملی رسید.

با وجود آنکه بعد از آن کاوشهایی در این منطقه به منظور مطالعه بیشتر و کشف آثار باستانی آن انجام شده، اما تاکنون اقدام تاثیرگذاری برای حفاظت از سنگ افراشتها منظور نشده و تنها تعدادی حفاظ بدون آن که افراشته شود در گوشه ای از این محوطه انباشته شده است.

باید اذعان داشت مدیرکل سابق میراث فرهنگی استان اردبیل در سال 84 طی بازدید از منطقه اعلام کرد که در اوایل سال 85 حریم شهریری تعیین خواهد شد و این منطقه باستانی به ثبت ملی و جهانی خواهد رسید. ولی در مرداد سال 85 تحقیقات باستان شناسی منطقه تعطیل شد.

با این حال وی در مرداد سال 86 اعلام کرد که کار طراحی سازه محافظ با اعتباری بالغ بر 200 میلیون ریال انجام خواهد شد در حالی که براساس برآوردهای اولیه تحقق این مهم نیازمند اعتبار یک میلیاردی بود که هرگز محقق نشد.

نگرانی جدی باستان شناسان / توجه میراث فرهنگی به آمارها

باستان شناسان تاکید دارند که این منطقه علاوه بر داشتن سنگ افراشتها و گور های شناسایی شده اشیای قیمتی و باستانی بسیاری نیز داشته است.

چنانچه یکی از باستان شناسان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: در دوره های مختلف کاوش، اشیا مختلفی که هر کدام بیان گر فصلی از تاریخ منطقه بود، شناسایی شد که آنها را می توان به چهار گروه دسته بندی کرد.

به گفته ناصر یوسفی آثار سفالی، پیاله، فنجان، کاسه، آبریز شانه دار؛ اشیا فلزی شامل آویزهای طلایی، خنجرهای آهنی و مفرغی و آئینه های برنزی؛ سنگهای تزئینی شامل مهرهای عقیق و فیروزه و خمیر شیشه از جمله این اثار است.

وی عنوان کرد: بسیاری از اشیای مکشوفه را می توان قابل مقایسه با محوطه های معاصر از جمله مارلیک و حسنلو دانست که با تداوم حفاری در این محوطه، بسیاری از زوایای مبهم و تاریک تاریخی آن معلوم خواهد شد.

در عین حال یکی از شهروندان اردبیلی نیز حفظ آثار باستانی ملی و جهانی را نه تنها ضرورتی برای امروز دانست بلکه مسئولیتی در قبال آیندگان خواند و متذکر شد: هم اکنون به دلیل بی توجهی مسئولان استان هم اکنون شهروندان شاهد تخریب بسیاری از آثار باستانی هستند.

ساناز معصومی گفت: مهمترین اثر باستانی اردبیل بقعه شیخ صفی الدین نیز بیش از 15 سال است که در حال باز سازی و احیا است و این امر باعث شده بسیاری از حقایق تاریخی و گذشته این شهر پاک و نابود شود.

وی با انتقاد شدید از مدیران سازمان میراث فرهنگی استان به دلیل عدم اطلاع رسانی جامع و دقیق در خصوص آثار و کاوشهای انجام شده اضافه کرد: بر این اساس محل فعلی اشیای کشف شده از منطقه شهریری نیز به مانند بسیاری از آثار این استان مشخص نشده است.

معصومی تصریح کرد: این حق طبیعی شهروندان است که اخبار آثار باستانی منطقه خود را بدانند و حتی در حفظ و نگهداری آنها اطلاعات جامعی به آنها داده شود.

***

به گزارش مهر، هم اکنون شهریری برخلاف در خواستها و نگرانیهای جدی باستان شناسان و محققان در بدترین وضعیت ممکن نگهداری می شود. نگهداری و حفظ یکی از با ارزش ترین مناطق باستانی و تارخی کشور نشان می دهد که سازمان میراث فرهنگی استان اردبیل بیش از آنکه دغدغه حفظ و احیا آثار معدود استان را داشته باشد، در زمینه ثبت آثار در فهرست ملی است و به اعداد و ارقام بیش از آثار در معرض نابودی اهمیت می دهد.

...............................

گزارش: ونوس بهنود

عکس: رئوف محسنی