یادمان

گزارش از میراثی در خراسان شمالی؛ تازه‌ترین یافته‌های «بلقیس»/ شهری که هنوز سکه‌هایش خریدار دارد

شهر تاریخی بلقیس را با ارگ تاریخی‌اش و سکه‌های کشف شده در آن می‌شناسند. این سکه‌ها نشان می‌دهد که در این شهر رگه‌هایی از تمدن قرن دوم تا دوره صفوی وجود داشته است.

به گزارش خبرنگار مهر، خراسان شمالی یک شهر باستانی به نام شهر بلقیس دارد که یکی بزرگترین بناهای خشتی و گلی ایران است چون بیش از ۱۸۰ هکتار وسعت دارد و از مجموعه آثاری شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان شامل برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منار تپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان‌ها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی تشکیل شده است.

سالم­ترین و برجسته­‌ترین اثری که از آن مانده ارگی با ۲۹ برج به ارتفاع حدود ۱۱ متر است و جزو بزرگ­ترین قلعه‌های باستانی ایران به حساب می‌آید. مورخان و جغرافیدانان اسلامی از اسفندیار پسر گشتاسب به عنوان بنیانگذار این شهر نام برده اند.

گویاترین و موثق‌ترین سند، که هیچگونه دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته و زیر نظر حکومت مرکزی بوده و نام این شهر کهن را به مدت ۷۰۰ سال یعنی از زمان حکومت ایلخانان تا اواخر حکومت صفوی زنده داشته، سکه است. به گفته احمد نیک گفتار، باستان شناس این شهر تاریخی؛ در این شهر سکه‌هایی کشف شده که روی آنها نام اسفراین حک شده است.

در این شهر تاریخی باستان شناسی به نام احمد راست‌گفتار فعالیت می‌کند که در گفتگو با خبرنگار مهر می گوید: طبق سکه های موجود که واژه اسفراین به صورت واضح در پشت و روی سکه ضرب شده و دارای تاریخ است می‌توان گفت که نام این شهر از گذشته تا به امروز اسفراین بوده و بقیه اسامی در مورد این شهر غیر قابل اعتماد است و در مورد نام گذاری این مجموعه به بلقیس باید افزود که برخی بر این باورند بعد از فتح اسفراین در سال ۳۱ هجری قمری توسط سپاه اسلام و مشابهت میان این منطقه از لحاظ آب و هوایی با سرزمین ملکه سبا(بلقیس) این شهر به بلقیس معروف شده و برخی نیز دستور مرمت آن از سوی بلقیس خاتون مادر تیمو گورکانی را علت این نامگذاری می‌دانند.

ارگی با ۲۹ برج

ارگ بلقیس که برجسته‌ترین اثر این مجموعه است؛ مساحت آن حدود ۵۱۸۰۰ متر مربع را در بر گرفته و بیش از ۲۹ برج در اندازه های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هر سو با خندق احاطه شده است.

مصالح اصلی به کار رفته در ساخت قلعه گل است که در بخش‌های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده شده‌است. دروازه ورودی اصلی آن در ضلع شمالی با یک پیشامدگویی به داخل شارستان مشخص است که امروزه بیشتر بخش‌های آن تخریب و به صورت تلی از خاک درآمده است.

فضای داخلی قلعه بر اثر حفاری های قاچاق به کلی مضطرب شده و فقط از این ارگ بزرگ که زمانی دارای فضاهای معماری بوده، امروزه تنها برج و بارو و خاکریزهای اطراف آن باقی مانده است.

خندقی که پر شد

با توجه به قرار گرفتن ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در خارج از شهرستان جهت دفاع از حملات دشمن می‌بایست یک استراتژیک مهم دفاعی وجود داشته باشد به همین منظور در پیرامون قلعه یک خندق عظیم ایجاد شده که طبق عکس‌های موجود تا سال ۱۳۶۲ این خندق پر آب بوده اما امروزه بخش‌هایی از آن توسط کشاورزان مورد دخل و تصرف قرار گرفته است.

این مجموعه شامل محلات مختلف شهر می‌شود که با یک دیوار خشت و گلی یا چینه‌ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش‌های مختلفی قرار گرفته که عبارتند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان، مدرسه و... با توجه به شواهد و کاوشهای باستانشناختی صورت گرفته در بخش شارستان، قدیم ترین سکونت طبق سکه مکشوفه که مستندترین داده باستان شناسی است به سال ۱۹۱ ه. ق تعلق دارد. اما اشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می دهد.

تپه منار مهمترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده اند. سازه های دیگری که از این بخش کشف شده عبارتند از  سازه های خشتی (ساسانی- صدراسلام)، صحن حیاط دار با ورودی آجر فرش و سازه آبی (کاریز).

برج و باروی شارستان تخریب شده است

با توجه به نقشه ها و عکس‌های موجود حصار شارستان مربوط به دوره صفویه و طولی بالغ بر پنج کیلومتر و ضخامت دیوار آن در برخی نقاط به هفت متر می رسد و تقریباً ۷۰ برج دفاعی اطراف شهر را احاطه کرده که چهار دروازه در چهار جهت اصلی داشته اما متاسفانه بخش عمده‌ای ازر برج و باروی شارستان توسط کشاورزان تخریب شده و تنها بخش کمی از آن خصوصاً در جنوب و جنوب شرقی و غرب به جا مانده است.

بقعه حمزه بن علی ملک آذری اسفراینی (شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، یکی از بناهایی است که در محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته و به عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. پس از تهیه طرح مطالعات و مرمت، این بنا در سال ۱۳۹۰ به طور کامل مرمت و در آذرماه همان سال افتتاح شد. در ضلع شرقی این بنا طبق عکس های موجود بقایایی از یک ساختار مستطیل شکل وجود دارد که احتمالاً مدرسه شیخ آذری است.

یکی از مهمترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هـجری قمری است که دارای بخش های مختلفی چون، آتشدان در بخش تحتانی، تاقچه هایی به منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت به منظور آماده سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد که بر روی تمامی این سازه های ایجاد می شده است.

این کوره سفالگری اولین کوره سفالگری به دست آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است که از آن به منظور پخت سفالهای لعاب دار با لعاب فیروزه ای مورد استفاده قرار می گرفته است.

آب انبار ضلع جنوبی شارستان

طی کاوش های باستان شناسی به منظور پیگردی دیوار حصار جنوبی شهر برای مرمت و خواناسازی بخش های فروریخته، بقایایی از یک آب انبار، دقیقاً زیر ساختار دیوار دوره صفویه که تخریب شده بود کشف شد که آثار مکشوفه عبارتند از: ۱ ـ سردر ۲ ـ راه پله ۳ ـ مخزن

تاریخ ساخت یخدان‌ها مشخص نیست

این مجموعه در فاصله ۷۰۰ متری غرب ارگ شهر تاریخی بلقیس و در حاشیه جنوبی روستای جوشقان در میانه اراضی کشاورزی این روستا قرار دارد.

تاریخ ساخت این بنا دقیقاً مشخص نیست ولی به نظر می رسد در دوره های متاخر سکونت در شهر بلقیس این سازه های دست کند در دل خرابه های یک بنای قدیمی تر که قدمت آن را شاید بتوان همزمان با تاسیس ارگ نسبت داد، ایجاد شده است.

با توجه به اینکه بنا در فاصله بسیار نزدیکی از محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته به نظر می‌رسد این بنا جز وابسته ای از این شهر بوده و کاملاً به آن مرتبط است. این رباط به‌عنوان مجموعه‌ای از رباط هایی است که در مسیر جاده تاریخی گرگان به نیشابور قرار داشته اند.

اقامت در کنار ارگ بلقیس

برای رفتن به استان خراسان جنوبی می توان سوار قطار تهران-مشهد شد و در ایستگاه نقاب پیاده شد. از این ایستگاه تا شهر تاریخی بلقیس حدود ۸۰ دقیقه فاصله است که می بایست این راه را با تاکسی طی کرد.

• < قبلی
• بعدی >