ایران‌بوم

این تپه‌های باستانی در 3 کیلومتری جنوب غربی کاشان قرار دارد و نخستین خاستگاه مدنیت یا به عبارتی شهرنشینی در فلات مرکزی ایران به شمار می‌رود.منطقه سیلک اکنون 3 حریم و یک عرصه دارد که این درجه‌بندی در سال 1378 براساس نزدیکی به محدوده تپه‌ها تعیین، در سازمان میراث فرهنگی تصویب و به استانداری و اداره‌های مرتبط ابلاغ شد. با این حال مشخص کردن حریم و عرصه برای این محوطه تاریخی هم نتوانست جلوی تخریب آن به دست عوامل انسانی را بگیرد. آنچه این روزها منطقه سیلک را دوباره خبرساز کرده، اجرای طرح مطالعاتی تازه‌ای با هدف تعیین عرصه و حریم‌های آن است.

جمال‌الدین صمصام شریعت، معاون عمرانی استاندار اصفهان می‌گوید: «تپه‌های سیلک شناسنامه تاریخ مدنیت ایران به شمار می‌آید و هر کس در نگهداری از آن کوتاهی کند، مقصر است، چراکه این مجموعه 7 هزار ساله، گذشته از ارزش تاریخی آن، منطقه هدف گردشگری محسوب می‌شود و درآمدزاست.»

صمصام شریعت که عضو کارگروه ساماندهی تپه‌های سیلک است، اضافه می‌کند: «باید اختلاف نظر بین دستگاه‌ها را برطرف کرد تا همه توان‌ها برای رفع مشکلات موجود بر سر راه ساماندهی این تپه‌های تاریخی صرف شود.»

وی راه‌حل ساماندهی این محوطه را به این شرح پیشنهاد می‌دهد:
1- املاک مسکونی و زراعی با سابقه باید آزاد‌سازی و حقوق مالکان آنها پرداخت شود.
2-کسانی که زمینی را تصرف کرده‌اند ولی مستندات قانونی ندارند و فقط ادعای مالکیت می‌کنند، باید از طریق مجاری قانونی خلع ید شوند.

براساس قوانین موجود از جمله لزوم رعایت حریم منظر سیلک، کسی حق ساخت و ساز در این منطقه را ندارد. در این خصوص شورای شهر و شهرداری کاشان باید با جدیت در مورد متخلفان از این قانون وارد عمل شوند و اگر ساختمانی خلاف ساخته شده باشد، پرونده ملک به کمیسیون ماده 100 شهرداری‌ها ارجاع و حکم تخریب گرفته شود. مدیرکل دفتر فنی استانداری اصفهان نیز با ابراز تأسف از این‌که اکنون منطقه سیلک متولی ندارد، ساماندهی این محوطه را از مصوبات سفر دور سوم هیات دولت اعلام و خاطرنشان می‌کند: «در این مصوبه سازمان‌های زمین شهری و منابع طبیعی موظف به تامین زمین برای املاک معارض هستند و اداره میراث فرهنگی و پایگاه سیلک نیز موظف هستند به‌عنوان متولی کار را پیگیری کنند.»

رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری کاشان هم با یادآوری جایگاه تپه‌های سیلک در میراث فرهنگی کشور و اهمیت این اثر از نظر داشتن قابلیت ثبت جهانی می‌افزاید: «طرح مطالعاتی جدید یکی از طرح‌های بزرگ در زمینه میراث فرهنگی است که براساس آن باید نزدیک به 36 هکتار از زمین‌هایی را که در عرصه قرار دارد، آزاد کرد.»مهندس حسین یزدانمهر اعلام کرد که 3 نوع حریم با 3 درجه گوناگون در عرصه تپه‌های سیلک تعریف می‌شود: در حریم درجه یک کار کشاورزی صورت می‌گیرد و 60 تا 70 هکتار از حریم‌های سیلک درجه یک هستند. حریم درجه 2 تا ارتفاع 5/4 متر و حریم درجه 3 نیز تا ارتفاع 7 متر تعریف شده که این حریم اکنون مسکونی است.

به گفته وی، طرح مطالعاتی سیلک از سوی دانشگاه تهران اجرا و نتایج آن آذرماه اعلام می‌شود؛همچنین امسال 400 میلیون ریال برای کاوش تپه‌های شمالی سیلک از محل اعتبارات استانی تخصیص داده شده است.

یزدانمهر از تشکیل کمیته‌ای با همکاری سازمان مسکن و شهرسازی و شهرداری کاشان خبر می‌دهد که قرار است هر 2 هفته یک‌بار با تشکیل جلسه ساخت‌و‌ساز‌های انجام شده در منطقه را بررسی و از فعالیت‌های مغایر حریم جلوگیری کند.وی همچنین از شناسایی زمین‌هایی در داخل محدوده شهر برای واگذاری به ساکنان زمین‌های معارض خبر می‌دهد و می‌گوید: «کار ارزش‌گذاری زمین و بناهای دارای سند و پروانه ساخت در محدوده عرصه و حریم تپه‌ها شروع شده است و به ساخت و سازهای غیرمجاز در قالب کمیسیون ماده 100 رسیدگی خواهد شد. بنابراین از شهروندان و مالکان حقیقی در محدوده سیلک می‌خواهیم تا به‌دست آمدن نتایج کامل تعریف عرصه و حریم منطقه سیلک، از ساخت و ساز در این منطقه خودداری کنند.»

مدیر جهاد‌کشاورزی کاشان نیز با بیان این‌که بخش عمده‌ای از زمین‌های واقع در حریم سیلک کاربری کشاورزی دارد، می‌گوید: «برای ساماندهی وضع کشاورزان باید افزون بر تعیین زمین جایگزین، آب مورد نیاز کشاورزان نیز تامین شود.»

معاون استاندار و فرماندار ویژه شهرستان کاشان هم با بیان این‌که مسئولان شهرستان از مدت‌ها پیش به‌دنبال گرفتن مصوبه هیات وزیران برای آزاد‌سازی عرصه و حریم تپه‌های باستانی سیلک بودند، می‌گوید: «در دور سوم سفرهای‌های استانی، مصوبه آزاد‌سازی‌ تپه‌های سیلک و اعطای زمین معوض به تصویب رسید که براساس آن قسمتی از مطالعات آزاد‌سازی‌ انجام شد و در زمینه اعطای زمین معوض برای آزاد‌سازی هم اقدامات خوبی صورت گرفت.»

به گفته حسینعلی حاجی، مطالعات گذشته نشان می‌دهد که 500 نفر در عرصه و حریم سیلک سکونت دارند که آزاد‌سازی زمین‌های آنان به 250 میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.

وی سازمان میراث فرهنگی را متولی اصلی آزاد‌سازی می‌داند، اما در همین حال تصریح می‌کند: «باید مشخص شود که متولی منطقه سیلک اداره میراث فرهنگی کاشان است یا اصفهان و در مرحله بعد حریم این محوطه تاریخی به‌صورت دقیق و قطعی مشخص شود.» اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کاشان در چند سال گذشته 3 بار با تغییر مدیریت روبه‌رو بوده است که این وضع می‌تواند عامل اصلی کندی ساماندهی تپه‌های سیلک باشد.

یکی از راهکارهای ساماندهی این محوطه تاریخی که به‌نظر می‌رسد به سادگی قابل اجراست و نیازی به مشورت و جلسات متعدد مدیران هم ندارد، این است که وضع موجود تثبیت شود. یعنی سازمان‌های خدماتی از قبیل شهرداری،‌ اداره آب،‌ شرکت برق و شرکت گاز از دادن هر‌گونه مجوز جدید در حریم سیلک خودداری کنند.

این در حالی است که اکنون نبود هماهنگی بین بخشی میان دستگاه‌های دولتی و عمومی موجب شده است که هر روز شاهد صدور مجوزهای گوناگون برای متقاضیان در حریم سیلک باشیم که این وضع به سردرگمی این کلاف پیچیده می‌افزاید. حال باید تا به‌دست آمدن نتایج مطالعات جدید برای تعیین عرصه و حریم این تپه‌های باستانی منتظر ماند و دید آیا سیلک خواهد توانست بار دیگر به آرامش 7 هزار ساله خود دست یابد؟

سیلک در گذر زمان

محوطه باستانی سیلک در سمت راست مسیر کاشان به فین قرار دارد و از 2 تپه شمالی و جنوبی با فاصله ۶۰۰ متر از یکدیگر و 2 گورستان (متعلق به هزاره‌های اول و دوم قبل از میلاد) تشکیل شده است.

یکی از گورستان‌ها که گورستان «الف» نامیده می‌شود ۳۵۰۰ سال قدمت دارد و در ۲۰۰ متری تپه جنوبی واقع شده که امروزه روی آن بلوار ۲۴ متری امیرالمومنین(ع) کشیده شده است. گورستان دیگر که گورستان «ب» نامیده می‌شود و 3 هزار سال قدمت دارد، زیر باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی ضلع غربی تپه‌ها قرار گرفته است.

محوطه باستانی سیلک شاید در نگاه نخست تپه‌ای بیش نباشد، اما در اینجا با کمی تأمل دنیای دیگری در برابر دیدگان رخ می‌نماید؛ دنیایی به درازای چند هزاره قبل از میلاد. اینجا شهر سکوت است و ادراک، با مردمانی از جنس سفال و کاشی و آبگینه.

تپه‌های سیلک در حقیقت زیگورات یا محل عبادت اقوام باستانی بوده است که از گل رس و سفال ساخته شده است. این بنای تاریخی تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی شناسایی نشده و در میان مردم کاشان به شهر نفرین شده معروف بود تا این‌که با کاوش‌های باستان‌شناسان خارجی کشف شد. تپه تاریخی سیلک روز ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در شمار آثار تاریخی و ملی ایران
به ثبت رسید.

تپه‌های سیلک گرچه برای گروهی از مردم ایران ناشناخته مانده، اما در جهان ازجمله در سازمان یونسکو از شهرت کامل برخوردار است. تپه‌های سیلک را نخستین بار «رومن گریشمن» باستان‌شناس معروف فرانسوی، در سال‌های 1311تا 1312 شمسی کاوش کرد که براساس آن نتایج درخشان و ارزشمندی در این ناحیه به دست آمد. گریشمن از این منطقه به‌عنوان کهن‌ترین زیستگاه انسان در فلات ایران یاد می‌کند.

سفال‌های نقش دار و ظروف سفالی به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد قبل از این‌که بشر چرخ سفالگری را ابداع کند، ساکنان سیلک بدون استفاده از چرخ و به‌کمک دست و با استفاده از قطعات خیس پارچه یا چرم، ظروف سفالینی در 4 رنگ می‌ساخته‌اند. اشیای فلزی کشف شده در سیلک شامل انواع زیورها و حلقه‌ها از جنس سنگ مرمر است. مهره‌، هاون، اسلحه، ساینده و دیگر ابزار فنی به‌دست آمده از کاوش‌ها حاکی از تمدن مربوط به دوران ماقبل تاریخ است.
گریشمن پس از کاوش‌هایش چنین نتیجه گرفت که در محوطه سیلک، 6 دوره فرهنگی متمایز را می‌توان مشخص کرد.

تپه‌های سیلک پس از کاوش‌های گریشمن، دوباره فراموش و به مرور زمان تبدیل به محل تخلیه نخاله‌های ساختمانی و تجمع معتادان شد. تا اینکه در سال 1380 طرح بازنگری سیلک به‌مدت 5 سال زیر نظر دکتر صادق ملک‌شهمیرزادی آغاز به‌کار کرد. تلاش‌های دکتر شهمیرزادی و انتشار نتایج طرح در 5 جلد کتاب موجب شد تا بار دیگر نگاه‌ها به سوی سیلک جلب شود. این کتاب دروازه تازه‌ای از تمدن ساکنان سیلک را پیش روی محققان و باستان‌شناسان گشود.

این تپه‌های خاکی بی‌آب و علف با قسمت کوچکی از دیواره‌ای خشتی و چند ابزار و اسکلت در نگاه ابتدایی برای افراد عادی جذابیت فراوانی ندارد، ولی با کمی توجه به قدمت محوطه و شناخت تاریخ آن، این تپه‌ها برای بینندگان به دالانی برای ورود به دنیایی دیگر تبدیل خواهد شد. امروز جلوه‌های طبیعی این تپه‌ها بر اثر حضور انسان در حریم این منطقه و ساخت و سازهای بی‌رویه خدشه‌دار شده که این وضع نگرانی باستان‌شناسان و دوستداران فرهنگ، هنر و تاریخ را به‌دنبال داشته است.