ایران‌بوم

‏«موزۀ ارتباطات» که با بنای قدیمی‌اش در خیابان امام خمینی، کنار سردر باغ ملی واقع است، این روزها اقدام به برگزاری نمایشگاهی از جدیدترین تمبرهایی کرده است که با تکنیک‌های نوین مرسوم در دنیا به چاپ رسیده‌اند، تمبرهایی متنوع، خلاقانه و گاه شگفت‌انگیز، تمبرهایی متفاوت از‌آنچه که تاکنون در خاطرمان داشته‌ایم. تمبرهایی که با صنعت و تکنیک‌هایی چاپ شده‌اند که تا پیش از این در ایران به کار گرفته نشده بودند.‏

این برای اولین بار است که جدیدترین تکنیک‌های چاپ تمبر دنیا در ایران به نمایش عمومی در آمده است. این نمایشگاه با بازگشایی «موزة ارتباطات» در 28 امرداد امسال، در این موزه برگزار شده است. نمونه تمبرهای این نمایشگاه با همکاری بخش خصوصی و به صورت امانی در موزه ارتباطات به نمایش گذاشته شده و از این روست که این نمایشگاه فقط تا 20 روز دیگر دایر خواهد بود.

تمبر در ایران

نخستین بار در سال 1279 خورشیدی با تأسیس دفتر پستی انگلستان در ریشهر بوشهر و استفاده از تمبر هندوستان در محمولات پستی، تمبر در ایران رواج یافت.

در سال1282، هیأتی از ایران رهسپار پاریس شد تا با مقامات شرکت پست فرانسه برای سفارش تمبر مذاکره کند. فردی به نام «ریستر» که از منظور هیأت ایرانی با خبر شده بود، کلیشه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه کرد و نمونه‌های چاپ شده آن را به نمایندگان ایران نشان داد. چون وی قبلاً اجازه نگرفته بود، هیأت ایرانی آن را نپذیرفت و شخصی به نام «بار» عهده‌دار این کار شد.

مقامات ایرانی با نمونه تمبرهای «بار» با طرح شیر و خورشید موافقت کردند، اما استفاده از تمبر به سبب بی‌سر و سامانی تشکیلات پستی ایران، تا مدتی به تعویق افتاد. در سال 1285، از روی همین کلیشه‌ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه‌ها قرارگرفت. از این تمبرها، که به «سری باقری» معروف است، تا سال 1296 استفاده شد.

در سال 1293، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در سال 1294 ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد. مدتی بعد با پشتکار میرزا علی‌خان امین‌الدوله، وزیر پستخانه، اداره ثبت و تمبر دولتی اعلام کرد: «از این پس تمامی اسناد معاملات از قبیل نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و تمامی نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات، موافق قانون مخصوص باید به مُهر و تمبر و ثبت اداره مذکور برسد».

انتشار تمبر در دوره قاجار

با توجه به اینکه انتشار تمبر در انحصار دولت بود، پیام‌ها و تصاویر روی تمبر، دیدگاه‌های رسمی حکومت را در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان می‌کرد. در دوره قاجار، نقش شیر و خورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می‌آمدند.

در سال 1326 هجری قمری، به هنگام قیام مردم تبریز بر ضد محمدعلی شاه، ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در سال 1337 هجری قمری شیخ محمد خیابانی روی آن مهر آزادیستان زد. در سال 1327هجری قمری در پی نهضت مردم لار به رهبری سید عبدالحسین مجتهد لاری، تمبرهایی با عبارت «پست ملت اسلام» به چاپ رسید.در شوال 1333، که ارتش انگلستان بندر بوشهر را گرفت، روی تمبرهای اداره پست شهر، مهر «بوشهر در اشغال انگلستان» خورد که نشانه تسلط انگلستان بر آنجا بود.

در سال 1335، در پی نهضت انقلابی کازرون، روی تمبرهای احمدشاهی مهر «مردم کازرون» زدند.

پایان سلسله قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی 9 آبان 1304ـ 1925» روی تمبرهای مالیاتی، اعلان شد. از آن پس یا روی تمبرها چهره شاه تصویر می‌شد و یا تصاویری از برنامه‌های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی.

دوران پهلوی

در دوره پهلوی، برخی اقدامات عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران و انتشار دوره تمبر با تصاویر ورزش‌های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا.

بارزترین ویژگی تمبرهای دوره پهلوی، اختصاص داشتن آنها به شاه و خانواده سلطنتی بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره و چهره شاه، تصویر غالب تمبرها است.

تمبرهای پس از انقلاب

پس از انقلاب در سال 1357، تصاویر و مضامین تمبرها کاملاً دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از انقلاب، که در فروردین 1358 منتشر شد، تصاویری از قیام مردم داشت. وقایع 15خرداد 1342، 17 شهریور 1357 و 21 و 22 بهمن 1357، بر تمبرها ترسیم شد، که به نوعی مراحل گوناگون مبارزه مردم را تا پیروزی انقلاب، بیان می‌کرد.

برخی تمبرهای منتشر شده در سال 1359 به بزرگداشت علی شریعتی و آیت‌اللّه طالقانی، اختصاص داشت. برخی تمبرهای منتشر شده پس از انقلاب به طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظه تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده‌اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در 29 اسفند 1358.

ته نقش تمبرهای ایران ــ که در دوره قاجار، تصویر شیر و خورشید و در دوره پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود ــ در اردیبهشت 1360 به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت. پس از انقلاب به جای تمبرهای ویژه جشن‌های 2500 ساله یا تاجگذاری، تمبرهایی به مناسبت اعیاد و مناسبت‌های مذهبی چاپ شد. تمبرهای ویژه هفته وحدت نیز به منظور همبستگی میان مذاهب اسلامی بارها به چاپ رسید. حمایت از جنبش‌های اسلامی دیگر کشورها، همچون انتفاضه فلسطین و قیام مردم افغانستان، در این میان جایگاهی خاص دارد.

بر تمبرهای پس از انقلاب، موضوع شهادت، به صور گوناگون تصویر شده است؛ از جمله تمبرهای بزرگداشت پیشگامان انقلاب اسلامی و شهدای جنگ تحمیلی و شهیدان نهضت‌های اسلامی سایر کشورها. جنگ تحمیلی و پیامدهای آن نیز موضوع بسیاری از تمبرهاست. برخی از این تمبرها رویدادهای مهم جنگ را بازگو می‌کند.

جدیدترین تمبرها در موزه ارتباطات

نمایشگاه جدیدترین تکنیک‌های چاپ تمبر دنیا، در بخشی از «موزه ارتباطات» برپا شده است که در دورانی نه چندان دور، فضای روباز ادارة گمرکات پست بود.این موزه از بناهای عظیم و مهم دورة پهلوی اول در منطقة باغ ملی به شمار می‌آید.

علی‌اکبر نصرآبادی ـ رئیس شورای عالی تمبر و رئیس موزه ارتباطات که خود در اصل معمار است و البته دستی در کار نقاشی هم دارد، با اشاره به سقف این بخش که به صورت طاقی شکل با پلکسی‌گلاس آبی رنگ نیمه شفافی پوشانده شده است، می‌گوید: «اینجا که قبلاً ادارة گمرکات بود، در آن دوران سقف نداشت و با درشکه و گاری و کامیون به آن بار می‌آوردند و بار می‌زدند.»‏

اکنون با مسقف شدن این فضا، نصرآبادی آنجا را به بخشی موزه‌ای مبدل کرده است. موزه‌ای که در نگاهی کلی به آن تشکیل شده است از ویترین‌هایی برای نمایش تمبرها، سکوهایی که روی آنها دستگاه‌های قدیمی مربوط به پست و تلگراف به نمایش در آمده است و همچنین نمایش مجسمه‌ها و ماکت‌هایی که حمل و نقل مرسولات و محمولات پستی را زمانی به عهده داشته‌اند.

مدیر موزة ارتباطات دربارة تمبرهای به نمایش در‌آمده در ویترین‌های این بخش می‌گوید: به لحاظ بصری در این بخش انواع تمبرهای به روز دنیا نمایش داده شده است. تمبرهای گردآوری شده در این بخش یا به لحاظ مواد استفاده شده در آنها به نمایش درآمده‌اند و یا از نظر ابعاد آنها یا منظم و نامنظم بودنشان یا به دلیل هولوگرام آنها و یا به لحاظ اسانس‌دار بودن‌شان.‏

‏ در دسته‌ای از این تمبرها پودر سنگ و سیمان و یا خاک به کار رفته است، بعضی دیگر از آنها اسانس‌دار هستند و بوی همان گُل یا شکلاتی را می‌دهند که طرح و تصویرش روی تمبر چاپ شده است! همچنین در این نمایشگاه تمبرهایی را می‌بینیم که با پارچه درست شده‌اند و از تکنیک‌های جدید برای گلدوزی روی آنها استفاده شده است.نصرآبادی با بیان اینکه تمبرهای به نمایش درآمده در نمایشگاه در کشورهای خارجی کاربرد دارند، در حالی‌که در ایران، چاپ تمبر همچنان به شیوة قدیمی انجام می‌شود، می‌گوید: تمبرهای این نمایشگاه گرانقیمت هستند و گاه به صورت معدود چاپ می‌شوند.

رئیس شورای عالی تمبر با خاطرنشان کردن اینکه صنعت کنونی چاپ تمبر در دنیا در جهت ایجاد تنوع و جذابیت برای استفاده کنندگان این تمبرها و همچنین مجموعه‌داران تمبر به صورت یک بازی و سرگرمی در آمده است. به ویترینی اشاره می‌کند و می‌گوید: در این محفظه شیشه‌ای، تمبرهای برجسته‌ای با بذرهای مختلف گیاهی به نمایش گذاشته شده، به طوری که روی آنها تخم گل، گیاه یا درختی که تصویرش روی تمبر است، تعبیه شده و اگر این نوع تمبرها در آب بیفتند از آنها همان گیاهی سبز می‌شود که در تصویر روی تمبر است! از دیگر تمبرهای برجستة این ویترین، تمبر با پودر سنگ و کاغذ و تمبر با ترکیبی از خاک و کاغذ است.

نصرآبادی تصریح می‌کند، طی مدتی که این موزه را بازگشایی کرده، از طریق بخش خصوصی به گردآوری این تمبرها از کشورهای مختلف پرداخته است. وی همچنین به ویترین‌های دیگر این بخش از موزه اشاره می‌کند و می‌گوید: تمبرهای طلاکوب که طلای واقعی با عیارهای خیلی بالا در آن به کار رفته است، از دیگر تمبرهای این موزه است که مجموعه‌داران بسیار علاقه‌مند به گردآوری آنها هستند. همچنین تمبرهایی برای نابینایان آماده و چاپ شده که از خط بریل در‌آنها استفاده به عمل آمده است. تمبرهایی با نوار هولوگرافیکی که در اسکناس‌ها به کار می‌رود، از دیگر تمبرهای این موزه است. یک سری از تمبرها که در محفظه‌های شیشه‌ای به نمایش گذاشته شده، تمبرهایی است که ایران با کشورهای دیگر دنیا بنا به مناسبت‌های مختلف مشترکاً به چاپ رسانده‌اند، مانند تمبر مشترک ایران و روسیه.

در موزه و در یک ویترین، تمبر «مولانا» که به طور مشترک به وسیله ایران، افغانستان، ترکیه و سوریه چاپ شده است، دیده می‌شود. در ویترینی دیگر تمبرهای ترکیبی از سنگ و ابریشم، سنگ و کاغذ و اولین تمبر منجوق‌دوزی شده دنیا که مشترکاً به وسیله ایران و کوبا به چاپ رسیده، قرار داده شده است. تمبرهای «یو ـ وی» موضعی و برجسته، تمبرهای مشترک دیگری است که به وسیله ایران و قرقیزستان چاپ شده است. تمبرهای مشترک ایران و پاکستان هم در ویترینی دیگر ارائه شده، روی این تمبرها تصاویر سه بعدی کار شده است، تصاویری که با تکان دادن سر و تغییر زاویة دید، ابعاد مختلف آنها نشان داده می‌شود. ویترین تمبرهای مشترک ایران و بلاروس را هم انواعی از تمبرهای چوبی و پلاستیکی تشکیل می‌دهد. در این ویترین همچنین مراحل تهیه تمبر حریر ایتالیا در کاتالوگی بزرگ با تصاویر نشان داده شده است.

روایت تاریخ پست ایران ‏

در این بخش موزه، علاوه بر ویترین‌هایی حاوی تمبرهایی با آخرین تکنیک‌های چاپ دنیا، دستگاه‌های قدیمی و تاریخی مربوط به پست و تلگراف هم به نمایش گذاشته شده است، مانند ماشین تایپ قدیمی ساخت آلمان که در پستخانه مورد استفاده قرار می‌گرفت، یا دستگاه‌های برقی مختلف نقش تمبر مربوط به دوران پهلوی دوم که توسط کشورهایی چون سوئیس، آلمان و آمریکا ساخته شده‌اند.

نصرآبادی دربارة این دستگاه‌ها که خارج از هرگونه محفظه و ویترینی در موزه به نمایش در آمده‌ا‌ند، چنین توضیح می‌دهد: دانش‌آموزان به ویژه دبستانی‌ها مخاطبین اصلی این موزه را تشکیل می‌دهند و بچه‌ها کنجکاوند و دوست دارند به این دستگاه‌ها دست بزنند و از نزدیک لمس‌شان کنند. ما در این موزه با به نمایش گذاشتن دستگاه‌ها در خارج از ویترین این امکان را برای کودکان و دانش‌آموزان فراهم کرده‌ایم تا از نزدیک با آنها آشنا شوند. مثل دستگاه «مُرس تلگراف» که وقتی می‌آیند شروع به گرداندن دستة این دستگاه می‌کنند و با این کار علاوه بر اینکه از دیدار موزه لذت می‌برند، آثار و ماشین‌هایی که در اینجا می‌بینند ملکة ذهنشان می‌شود. ما نگران آسیب دیدن و خرابی این دستگاه‌ها نیستیم، چون از آنها به تعداد زیادی در موزه داریم و در صورت خراب شدن دستگاه‌ها، آنها را جایگزین می‌کنیم.

در ضلع انتهایی این سالن مستطیلی شکل، که پیش از این ادارة گمرکات نامیده می‌شد، 4 نمونه از مجسمه‌های مأموران پست ایران در دوره‌های مختلف به نمایش گذاشته شده است: مامور پست در زمان هخامنشیان، مامور پست در دوران اسلامی (آل‌بویه)، مامور پست در دوره‌های صفویه و قاجار و مامور پست در دورة پهلوی.‏ ‏ همچنین در گوشه‌ای از این سالن، مجسمة امیرکبیر ساختة دست هنرمند خودآموخته خانم عبداللهی قرار داده شده، این هنرمند، مجسمه امیرکبیر را با تجهیزات مختلف الکترونیکی دور ریختنی و مستعمل ساخته است.

نصرآبادی دربارة مجسمة امیرکبیر می‌گوید: امیرکبیر اولین مقام و صاحب منصبی است که دستور می‌دهد پست و مخابرات در ایران سیستماتیک و اداری شود و براین اساس اولین وزیر ارتباطات یعنی «مخبرالدوله» را منصوب می‌کند و همچنین اولین چاپارخانه در دوران وزارت او تاسیس می‌شود. در محوطه میانی سالن، نمونه یک موتور سه چرخ مخصوص حمل محمولات پستی، گاری با اسب به عنوان نمونه‌ای از حمل و نقل پستی دورة قاجار، دوچرخة حامل پست مختص دورة پهلوی و ماکت‌هایی از چند هواپیمای پستی قدیمی و جدید، حجم‌هایی هستند که به نمایش گذاشته شده‌اند.

ماجرای گاری پستی و هواپیمای «یونکرس»

نصرآبادی دربارة ماجرای گاری به نمایش درآمده چنین توضیح می‌دهد: وقتی در پی آماده کردن موزه بودیم، به دنبال یافتن گاری پستی بودم که در زمان قاجار حمل و نقل‌‌های پستی را انجام می‌داد.

در سفری که به تبریز داشتم، پیرمردی گاریچی را دیدم که در گاری‌اش هندوانه می‌فروخت و دیدم دقیقاً همان کاری است که به دنبالش بودم. با پیرمرد که صحبت کردم، او گفت گاری مال پدربزرگش بوده و با آن حمل و نقل‌های پستی را انجام می‌داده است. با موافقت او، گاری کهنه و قدیمی‌و هندوانه‌هایش را با هم خریدم و آن را با عکسی که از گاری دورة قاجاریه داشتم، به نجّار موزه دادم تا بازسازی‌اش کند و بعد با مجسمة یک اسب در موزه قرار دادیم. او همچنین دربارة ماکت هواپیمای «یونکرس» آلمانی که آنجا به نمایش درآمده است، می‌گوید: این نوع هواپیما در اصل هواپیمای جنگی بود که پس از خاتمه جنگ جهانی اول و در زمان پهلوی اول، 5 فروند از آنها به عنوان هواپیمای پستی وارد ایران شده بود که هر پنج‌تای آنها به زمین می‌خورند و از بین می‌روند. عکسی از این هواپیما به دستم رسید که پهلوی اول جلویش ایستاده است، این عکس را به برادرم که متخصص و مهندس موتور هواپیماست دادم و سال 1368 او از روی آن و طبق محاسبات اندازة هیکل رضا شاه در عکس و مقایسة آن با نسبت ابعاد هواپیمای اصلی، ماکت هواپیما را با تمامی ریزه‌کاری‌ها و ظرافت‌هایش و در اندازه‌های دقیق ساخت.

داستان تأسیس موزه

علی‌اکبر نصرآبادی برای اولین بار این موزه را در سال 1369 و زمانی که عضو هیات مدیره شرکت پست بود، راه‌اندازی کرد. ‏

نصرآبادی در این باره می‌گوید: در‌آن زمان سیدمحمد غرضی وزیر پُست و تلگراف و تلفن بود و من غصه می‌خوردم که آثار موزه‌ای و پست در خانه‌های مردم پراکنده و فراموش شده است. وقتی این موزه با موافقت مهندس غرضی با پیشنهادم تاسیس شد، یک سری از این آثار را گردآوری کردیم و تعدادی دیگر نیز با عکس‌ها و ادوات و اسنادی که مردم در خانه‌هایشان داشتند و هدیه دادند جمع‌شد و در نهایت، موزة پست 22 بهمن سال1369 و برای اولین بار توسط مرحوم دکتر حبیبی معاون رئیس‌جمهوری وقت افتتاح شد.

چندی بعد در آن دوره، روزهای کار نصرآبادی در اداره پست به پایان می‌رسد و او به وزارت امور خارجه می‌رود و همین امر باعث می‌شود که نتواند برنامه‌های خود را کاملاً در موزه پست اجرا کند، تا اینکه در اوایل سال 1393 نصرآبادی با حکم وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت روحانی، رئیس شورای تمبر می‌شود و مهندس واعظی با شناختی که از پیش از وی داشت، از او می‌خواهد که موزة ارتباطات را احیا کند.

مهندس نصرآبادی در پایان سخنانش به ساختمان قدیمی و تاریخی «موزه ارتباطات» اشاره می‌کند و دربارة آن می‌گوید: اولین کلنگ این ساختمان در سال 1306خورشیدی به دستور صوراسرافیل زده شد و از آن زمان تا حالا این ساختمان به منظور و با نام اداره پست و تلگراف و گمرکات شناخته می‌شود. این ساختمان با هزینة536 هزارتومان و ظرف مدت 6 سال ساخته و در سال 1312 افتتاح شده بود.‏