ایران‌بوم

شورای بین‌المللی یادمانها و محوطه ها (ایکوموس) یک سازمان بین المللی غیر دولتی است که به عنوان نهاد همکار سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) با هدف کمک به حفاظت از یادمانها و محوطه های تاریخی جهان (بخش غیر منقول میراث مادی طبق تعریف مقرر در کنوانسیون راجع به حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان) بنیان نهاده شده است.

این سازمان در راستای اهداف کلی و وظایف خود در زمینه حمایت از میراث فرهنگی مذکور در طول سالیان پیاپی، منشورهایی را به تصویب رسانده است. که مهم ترین آنها "منشور بین المللی حفاظت و مرمت یادمانها و محوطه ها" ( معروف به منشور 1964 ونیز) می باشد.

هر یک از این منشورهای مصوب ایکوموس دارای موضوع جداگانه در حوزه های مختلف میراث فرهنگی شامل گردشگری فرهنگی ،باغهای تاریخی ،شهرها و بافتهای تاریخی شهری،باستان شناسی زیر خاک و زیر آب و غیره بوده و یکسری توصیه ها ، هنجارها و اصول اخلاقی مرتبط با موضوع مربوطه به دست اندر کاران حمایت از میراث فرهنگی ارئه می دهند.

هرچند این منشورها از حیث اصول و حقوق بین الملل مانند معاهدات بین المللی، برای کشورها تعهد آور نیستند لیکن عمل به رهنمودهای ارائه شده در هر یک از آنها کمک موثری در پیشبرد امور حمایت و حفاظت از میراث فرهنگی به شمار می رود.

از مجموعه منشورهای مصوب ایکوموس ابتدا به منشورهای گردشگری فرهنگی اشاره می کنیم.

گردشگری یک واقعیت اجتماعی بشری اقتصادی و فرهنگی است و یقینا این پدیده که آورنده منافع اقتصادی برای کشورهاست ، بر یادمانها و محوطه های فرهنگی تاریخی که محل بازدید گردشگران هستند تاثیر سوء می گذارد.در عین حال نمی توان این پدیده را از صحنه معادلات و تعاملات فرهنگی مردم کشورها با یکدیگر که حذف نمود زیرا بازدید گردشگران از این اماکن موجد تعامل فرهنگی دولتها و ملتها بوده و نهایتا کمک به حفظ صلح و امنیت جهانی پایدار می کند.

منشورهای گردشگری فرهنگی با این رویکرد و با نگرش کمک به حفظ و ارتقاء گردشگری فرهنگی(گردشگری با هدف بازدید از اماکن میراث و شناخت فرهنگ و تمدن کشور های محل بازدید توسط گردشگران ) با قصد حمایت و حفاظت از اماکن و محوطه های محل بازدید گردشگران تهیه شده است

منشور بین‌المللی گردشگری (توریسم) فرهنگی
در مورد مدیریت گردشگری در اماکن دارای اعتبار میراث (1999)
مصوب دوازدهمین مجمع عمومی ایکوموس در مکزیک ـ اکتبر 1999

مقدمه
منش منشور
میراث طبیعی و فرهنگی در گسترده‌ترین سطح ممکن به همه مردم تعلق دارد. همه ما حق و وظیفه داریم که ارزش‌های جهانی میراث فرهنگی و طبیعی را درک کنیم، ارج گذاریم و حفظ نماییم.
میراث مفهومی وسیع و شامل هر دو محیط طبیعی و فرهنگی است. بر این اساس، مناظر، مکان‌های تاریخی، محوطه‌ها و محیط‌های ساخت دست بشر، همچنین تنوع موجودات زنده، مجموعه‌ها، اقدامات فرهنگی بشر ـ چه آنهایی که در گذشته انجام داده است و چه آنهایی که تا امروز هم ادامه دارند ـ دانش و تجارب زنده، همه جزو میراث به شمار می‌روند. میراث فرایندهای طولانی تحول تاریخی را ثبت و بیان نموده، جوهره هویت‌های مختلف ملی، منطقه‌ای، بومی و محلی را تشکیل داده و جزء مکمل زندگی جدید است. میراث نقطه عطفی پویا و ابزار مثبتی برای رشد و تغییر است. میراث ویژه و حافظه جمعی هر محل یا جامعه، غیرقابل جایگزین است و رکن مهم توسعه هم در زمان حال و هم در آینده به شمار می‌رود.
در عصری که جهانی شدن رو به افزایش است، حمایت، حفاظت، تفسیر و معرفی میراث و تنوع فرهنگی هر مکان یا منطقه بخصوص، چالشی جدی برای مردم همه نقاط جهان است. در هرحال معمولاً مدیریت آن میراث، در چارچوب استانداردهایی که مورد تأیید جهانی بوده و به درستی به کار گرفته شده‌اند، وظیفه ارگان ویژه یا گروه متولی آن است.
یکی از اهداف اصلی مدیریت میراث، آگاه نمودن جامعه میزبان و بازدیدکنندگان از اعتبار و لزوم حفاظت از آن است. دسترسی معقول همراه با مدیریت درست فیزیکی، فکری و یا حتی احساسی به میراث و توسعه فرهنگی، هم یک حق و هم یک امتیاز است. این امر با خود، وظیفه احترام گذاردن به ارزش‌های میراث، علایق و برابری جامعه میزبان فعلی، متولیان یا مالکین بومی مال تاریخی، همچنین مناظر و فرهنگ‌هایی که میراث از آن زاده شده و تکامل یافته است، را به همراه می‌آورد.

تعامل پویا میان گردشگری و میراث فرهنگی
گردشگری داخلی و بین‌المللی همچنان یکی از مهمترین ابزارهای تبادل فرهنگی است و تجربه شخصی را نه تنها در زمینه آنچه که از گذشته باقی مانده است بلکه در مورد زندگی و جامعه معاصر دیگران فراهم می‌سازد. ارزش این پدیده بیش از پیش به عنوان نیروی مثبتی برای حفاظت طبیعی و فرهنگی شناخته می‌شود. گردشگری می‌تواند با بهره‌گیری از ویژگی‌های اقتصادی میراث و با کسب درآمد، آموزش، جامعه و سیاست، تأثیرگذاری به نفع حفاظت از میراث عمل نماید. گردشگری جزء اساسی بسیاری از اقتصادهای ملی و منطقه‌ای است و اگر به درستی مدیریت شود، عامل مهمی برای توسعه خواهد بود.
گردشگری خود به خود به یک پدیده بیش از پیش پیچیده، با ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، فیزیک موجودات زنده، زیست محیطی و زیبایی‌شناسی تبدیل شده است. تحقق تعامل مفید میان انتظارات و امیال بالقوه مغایر بازدیدکنندگان و جوامع میزبان یا محلی، چالش‌ها و فرصت‌های بسیار زیادی را بوجود می‌آورد.
میراث طبیعی و فرهنگی، تنوع‌ها و فرهنگ‌های زنده، جاذبه‌های عمده توریستی هستند. مدیریت افراطی و یا ضعیف گردشگری و یا گردشگری وابسته به توسعه، می‌تواند ماهیت فیزیکی، انسجام و ویژگی‌‌های اعتبار میراثی جاذبه‌های مذکور را در معرض خطر قرار دهد. امکان دارد که محیط پیرامون زیست محیطی، فرهنگ و روش‌های زندگی جوامع میزبان، همراه با تجربه بازدیدکننده از مکان، رو به زوال گذارد.
گردشگری باید برای جوامع میزبان منافعی داشته باشد به نحوی که بتوانند از آن به مانند یک ابزار و انگیزه مهم برای مراقبت و نگهداری میراث و فعالیت‌های فرهنگی خود بهره گیرند. برای تحقق پایدار بودن صنعت گردشگری و افزایش حمایت از ذخایر میراث به نفع نسل‌های آینده، لازم است نمایندگان جامعه محلی و یا بومی، دست‌اندرکاران حفاظت از میراث، گردانندگان گردشگری، مالکین اموال فرهنگی، سیاستگذاران، طراحان برنامه‌های ملی توسعه و مدیران محوطه با یکدیگر همکاری نمایند. ایکوموس (شورای بین‌المللی یادمان‌ها و محوطه‌ها) به عنوان مرجع تنظیم این منشور، دیگر سازمان‌های بین‌المللی و صنعت گردشگری، تمام هم خود را به این ا مر مهم اختصاص می‌دهند.

اهداف منشور:
اهداف «منشور بین‌المللی گردشگری فرهنگی» به شرح ذیل است:
* ترغیب و کمک به دست‌اندرکاران حفاظت و مدیریت میراث به اینکه اعتبار آن میراث را در دسترس جامعه میزبان و بازدیدکنندگان قرار دهند.

* ترغیب و کمک به صنعت گردشگری برای ترویج و مدیریت گردشگری به شیوه‌‌ای که میراث و فرهنگ‌های زنده جوامع میزبان را مورد احترام قرار داده و ارتقا دهد.

*تسهیل و ترغیب تعامل میان منافع حفاظت و صنعت گردشگری در مورد اهمیت و ماهیت ناپایدار اماکن میراث، مجموعه‌ها و فرهنگ‌های زنده شامل نیاز به تحقق آینده‌ای پایدار برای آنها.

*تشویق برنامه‌ریزان و سیاستگذاران به ایجاد اهداف و راهبردهای مشروح و قابل سنجش معرفی و توضیح اماکن میراث و فعالیت‌های فرهنگی در بستر مراقبت و حفاظت از آنها.
علاوه بر این:

*این منشور از ابتکارات جامع‌تر ایکوموس، سایر گروه‌های بین‌المللی و صنعت گردشگری برای حفظ انسجام مدیریت و حفاظت از میراث پشتیبانی می‌کند.

*این منشور همه افرادی را که همزمان دارای منافع، وظایف و تعهدات یکسان و گاهی مغایر هستند، به مشارکت در تحقق اهداف آن فرا می‌خواند.

*منشور حاضر از گروه‌های ذیربط می‌خواهد تا رهنمودهای مشروحی را برای تسهیل اجرای اصول این منشور تنظیم کنند و در این رهنمودها شرایط یا نیازهای خاص سازمان‌ها و جوامع را مدنظر قرار دهند.

اصول منشور گردشگری فرهنگی
اصل اول: گردشگری داخلی و بین‌المللی از جمله بهترین ابزارهای تبادل فرهنگی است. از این رو حفاظت باید فرصت‌های مسئولانه را که به‌درستی مدیریت شده‌اند، برای اعضای جامعه میزبان و بازدیدکنندگان فراهم آورد تا بتوانند در وهله نخست، میراث و فرهنگ آن جامعه را تجربه کرده و درک نمایند.
الف) میراث طبیعی و فرهنگی یک ذخیره مادی و معنوی و روایتگر تحول تاریخی است. این میراث نقش مهمی در زندگی جدید ایفا می‌کند و باید از لحاظ فیزیکی، فکری و یا احساسی در دسترس عموم مردم باشد. برنامه‌های حمایت و حفاظت از ویژگی‌های فیزیکی جنبه‌های ناملموس، مظاهر فرهنگی معاصر و بستر جامع، باید به گونه‌ای طراحی شوند که جامعه میزبان و بازدیدکننده به کمک آنها قادر به درک و ارج‌گذاری منصفانه و شایسته به اعتبار میراث باشند.
ب) سطوح اعتبار جنبه‌های فردی میراث طبیعی و فرهنگی متفاوت است. به‌طوری که برخی ارزش‌های جهانی و برخی اهمیت ملی، منطقه‌ای یا محلی دارند. برنامه‌های تفسیر باید اعتبار موردنظر را به شیوه‌ای مرتبط و قابل دسترسی، به جامعه میزبان و بازدیدکننده معرفی نموده و در این راستا از اشکال مناسب، محرک و جدید آموزش، رسانه‌ها، فناوری و توضیح شخصی اطلاعات تاریخی، زیست محیطی و فرهنگی کمک گیرند.
پ) برنامه‌های تفسیر و معرفی باید سطح بالایی از آگاهی عمومی و حمایت لازم برای بقای بلند مدت میراث طبیعی و فرهنگی را ترغیب و تسهیل نمایند.
ت) برنامه‌های تفسیر باید اعتبار اماکن میراث، سنت‌ها و اقدامات فرهنگی در قالب تجربه گذشته را معرفی کنند و همچنین تنوع‌های منطقه و جامعه میزبان از جمله گروه‌های اقلیت فرهنگی یا زبانی را معرفی نمایند. بازدیدکننده باید همیشه از ارزش‌های فرهنگی متفاوتی که به یک ذخیره میراث نسبت داده می‌شود، مطلع باشد.

اصل دوم ـ رابطه میان اماکن میراث و گردشگری، رابطه‌ای پویا است و می‌تواند دربرگیرنده ارزش‌های متضاد باشد.
این رابطه باید به‌طور ثابت برای نسل‌های حال و آینده مدیریت شود.
الف) اماکن دارای اعتبار میراث، رکن مهم تنوع فرهنگی و تحول اجتماعی بوده و لذا دارای ارزش ذاتی برای همه مردم هستند. لازم است در تنظیم سیاست‌های توسعه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، وضع قوانین، فرهنگی و گردشگری به امر حمایت و حفاظت از فرهنگ‌های زنده، اماکن میراث، مجموعه‌ها، انسجام فیزیکی و زیست محیطی آنها در بلندمدت توجه خاص شده و جایگاه ویژه‌ای برای آنها درنظر گرفته شود.
ب) رابطه متقابل میان ذخایر یا ارزش‌های میراث و گردشگری، رابطه‌ای پویا و همواره متغیر است که پدیدآورنده هم فرصت‌ها و هم چالش‌ها و نیز تضادهای بالقوه می‌باشد.
برنامه‌ها، فعالیت‌ها و تحولات گردشگری، ضمن اینکه نیازها و تمایلات بازدیدکننده را برآورده می‌سازد، باید نتایج مثبت داشته و تأثیرات منفی بر میراث و سبک‌های زندگی جامعه میزبان را به حداقل ممکن برساند.
پ) برنامه‌های حفاظت، تفسیر و توسعه گردشگری باید مبتنی بر فهم جامع از جنبه‌های خاص اما غالباً پیچیده یا متضاد اماکن ویژه میراث فرهنگی باشد. پژوهش و مشاوره مستمر در پیشبرد تکمیل فهم و ارج نهادن به اینگونه اماکن، نقش مؤثری دارد.
ت) حفظ اصالت اماکن و مجموعه‌های میراث دارای اهمیت است. اصالت، یکی از عناصر اساسی اعتبار فرهنگی این اماکن است و در حافظه جمعی و سنت‌های ناملموس باقیمانده از گذشته به‌وضوح متجلی می‌شود.
به منظور افزایش قدردانی و فهم اماکن میراث فرهنگی، باید برنامه‌های معرفی و تفسیر اصالت اماکن و تجارب فرهنگی تنظیم شوند.
ث) در پروژه‌های توسعه گردشگری و احداث زیرساخت‌های مربوط به آن، باید ابعاد زیبایی‌شناختی، اجتماعی و فرهنگی، مناظر طبیعی و فرهنگی، ویژگی‌های تنوع زیستی موجودات زنده و بستر وسیع‌تر بصری اماکن میراث مورد توجه قرارگیرد. لازم است، استفاده از مصالح محلی در اولویت بوده و سبک‌های معماری محلی یا سنت‌های بومی رعایت شود.
ج) قبل از اینکه اماکن میراث با هدف افزایش گردشگری، ترویج یا توسعه داده شوند، لازم است ارزش‌های فرهنگی و طبیعی ذخیره میراث را توسط برنامه‌های مدیریت، ارزیابی نمود. سپس باید در این برنامه‌ها محدودیت‌های لازم برای تغییر قابل قبول به‌ویژه در رابطه با تأثیر تعداد بازدیدکنندگان بر ویژگی‌های فیزیکی، انسجام، اکولوژی و تنوع موجودات زنده مکان، دسترسی محلی و سیستم‌های حمل و نقل و رفاه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه میزبان لحاظ شود. اگر سطح احتمالی تغییر قابل قبول نبود، پیشنهاد مربوطه باید اصلاح گردد.
چ) لازم است برنامه‌های دائمی برای سنجش اثرات روزافزون فعالیت‌ها و توسعه گردشگری در مکان یا جامعه بخصوص تنظیم گردد.

اصل سوم: حفاظت و گردشگری برای اماکن میراث باید به گونه‌ای طراحی شود که بازدیدکننده از سفر خود احساس ارزش، رضایت و لذت نماید.
الف) در برنامه‌های حفاظت و گردشگری باید اطلاعات با عالی‌ترین کیفیت ارائه شود تا بازدیدکننده بتواند ویژگی‌های معتبر میراث و ضرورت حمایت از آنها را به خوبی درک نماید و از امکان به شیوه مناسب بهره‌مند شود.
ب) بازدیدکنندگان باید بتوانند در هر نقطه از مکان که مایل باشند، گردش کنند. برای کاستن از اثرات منفی رفت و آمد توریست‌ها بر انسجام و بافت فیزیکی مکان و ویژگی‌های طبیعی و فرهنگی آن، می‌توان یکسری مسیرهای ویژه برای رفت و آمد آنها منظور نمود.
پ) مدیران محوطه، بازدیدکنندگان، سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و برگزار‌کنندگان تورهای گردشگری باید حرمت مکان‌ها، اعمال و سنت‌های مذهبی را نگه دارند. با استقبال گرم از بازدیدکنندگان باید آنها را تشویق نمود تا رفتار مناسب داشته باشند؛ به ارزش‌ها و شیوه زندگی جامعه میزبان احترام بگذارند؛ از سرقت یا خرید و فروش غیرمجاز اموال فرهنگی بپرهیزند و آنقدر مسئولانه عمل نمایند که باز هم از آنها برای سفر به این منطقه استقبال شود.
ت) در برنامه‌ریزی گردشگری باید تسهیلات مقتضی برای آسایش، ایمنی، سلامت و خوشی بازدیدکننده تدارک دیده شود، به نحوی که هم بازدیدکننده از بازدید خود لذت ببرد و هم هیچ‌گونه اثر منفی بر جنبه‌های معتبر یا ویژگی‌های زیست محیطی مکان وارد نشود.

اصل چهارم: جوامع میزبان و اهالی بومی باید در برنامه‌ریزی حفاظت و گردشگری مشارکت داشته باشند.
الف) حقوق و منافع جامعه میزبان در سطوح منطقه‌ای و محلی، مالکین اموال و اهالی بومی ذیربط که حقوق یا مسئولیت‌های سنتی در قبال سرزمین خود و محوطه‌های معتبر واقع در آن دارند، باید رعایت شود. این افراد در تعیین اهداف، استراتژی‌ها، سیاست‌ها و پروتکل‌های شناسایی، حفاظت، مدیریت، معرفی و تفسیر ذخایر میراثشان، فعالیت‌های فرهنگی و مظاهر فرهنگی معاصر، در بستر گردشگری مشارکت داده شوند.
ب) هرچند ممکن است میراث یک مکان یا منطقه بخصوص، اهمیت جهانی داشته باشد اما در عین‌حال اگر برخی جوامع یا اهالی بومی به دلخواه و یا حسب ضرورت مایل به ایجاد محدودیت و یا مدیریت دسترسی فیزیکی یا معنوی یا فکری به اقدامات فرهنگی معین، دانش، باورها، فعالیت‌ها، مصنوعات دستی یا محوطه‌‌ها باشند، باید نیازها و تمایلات آنها در این خصوص محترم شمرده شود.

اصل پنجم: جامعه میزبان باید از قبل گردشگری و حفاظت منتفع شود.
الف) توزیع منافع گردشگری از سوی سیاستگذاران باید به‌گونه‌ای باشد که سایر کشورها و مناطق نیز در آن سهیم باشند، سطوح توسعه اجتماعی ـ اقتصادی ارتقاء یافته و به کاهش فقر کمک شود.
ب) مدیریت حفاظت و فعالیت‌های توریستی باید منافع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مساوی را برای مردان و زنان جامعه میزبان یا محلی، در کلیه سطوح و از طریق تعلیم و تربیت و ایجاد مشاغل تمام وقت فراهم نماید.
پ) درصد مهمی از درآمدهای توریستی که مشخصاً در اماکن میراث بدست آمده است، باید به امر حمایت، حفاظت و معرفی بسترهای طبیعی و فرهنگی همان اماکن اختصاص یابد.
ت) در برنامه‌های گردشگری باید جایگاه ویژه‌ای برای آموزش و استخدام راهنما از میان مردم جامعه میزبان قائل شد تا مهارت‌های مردم محلی برای معرفی و تفسیر ارزش‌های فرهنگی آنها افزایش یابد.
ث) در برنامه‌های تفسیر و آموزش میراث به مردم جامعه میزبان، باید مشارکت توضیح‌دهندگان محلی محوطه، مدنظر ویژه قرارگیرد. این برنامه‌ها باید شناخت و دانش مردم محلی از میراثشان و احترام گذاردن به آن از سوی خود آنها را ترویج نموده و آنها را به مراقبت و حفاظت از آن علاقمند نماید.
ج) مدیریت حفاظت و برنامه‌های توریستی باید شامل ایجاد فرصت‌های تعلیم و تربیت برای سیاستگذاران، برنامه‌ریزان، محققین، طراحان، معماران، تفسیرکنندگان، حفاظت‌کنندگان و گردانندگان گردشگری باشند. مشارکت‌کنندگان در این برنامه‌ها باید به درک و کمک به حل مسائل گاه متناقض، فرصت‌ها و مشکلات مواجه با همکاران خود ترغیب شوند.

اصل ششم: برنامه‌های ترویج گردشگری باید موجب حمایت و ارتقاء ویژگی‌های میراث طبیعی و فرهنگی گردد.
الف) برنامه‌های ترویج گردشگری باید توقعات واقع‌گرایانه ایجاد نموده و به‌طور مسئولانه بازدیدکنندگان بالقوه را از ویژگی‌های خاص میراثی یک مکان یا جامعه میزبان آگاه کرده و آنها را به رفتار شایسته و مناسب ترغیب نماید.
ب) باید از مکان‌ها و مجموعه‌هایی که اعتبار میراثی دارند، حمایت نمود و با کاستن از نوسانات تعداد بازدیدکننده برای ورود و پرهیز از افزایش بی‌رویه تعداد آنها در آن واحد، تجربه او را افزایش داد. بدین طریق می‌توان مکان‌ها و مجموعه‌های معتبر میراث را نیز ارتقاء بخشیده و اداره کرد.
پ) برنامه‌های ارتقاء گردشگری باید شرایط توزیع وسیع‌تر منافع را فراهم نماید و بازدیدکنندگان تشویق به بازدید از سایر آثار فرهنگی و طبیعی منطقه و یا محل شوند. این کار از فشار ناشی از تمرکز بازدیدها در یک مکان خاص و مهم می‌کاهد.
د) با ارتقاء، توزیع و فروش صنایع دستی محلی و سایر محصولات می‌توان یک برگشت معقولانه اجتماعی و اقتصادی به جامعه میزبان تدارک دید و در عین‌حال تضمین نمود که انسجام فرهنگی آنها رو به زوال نخواهد رفت.

کمیته علمی بین‌المللی ایکوموس برای گردشگری فرهنگی