ایران‌بوم

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی که در گذشته «انجمن آثار ملی» نام داشت - در پاییز 1301 هـ .ش به همت گروهی از رجال دانشور و علاقه‌مند به آثار تاریخی و حفظ آن‌ [حسن مستوفی (مستوفی‌الممالک)، حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، ابراهیم حکیمی (حکیم‌الملک)، محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)، حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، فیروز میرزا فیروز (نصرت‌الدوله)، نصرالله تقوی، و کیخسرو شاهرخ]، بر اساس اساسنامه ای در 14 ماده و با هدف «ازدیاد علاقه عامه به آثار قدیم تاریخی و علمی و صنعتی ایران و به منظور نگاهداری صنایع مستظرفه و صنایع دستی و حفظ سبک و شیوه قدیم آنها» تأسیس شد.

محل کنونی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

انجمن در بدو تأسیس مکان مشخصی نداشت و هر بار در خانه یکی از اعضاء مؤسس تشکیل می شد. پس از تجدید فعالیت انجمن در 1323هـ .ش و گسترش تدریجی دامنه فعالیت های آن‌، نیاز به محلی برای استقرار انجمن ضرورت یافت. از این رو، در سال 1346 هـ .ش خانه قدیمی و بزرگ حسین پاشا خان ملقب به امیر بهادر، وزیر دربار مظفرالدین شاه واقع در محل معروف به سر پل امیر بهادر –که به حسینیه امیر بهادر معروف بود- با حدود سه هزار مترمربع وسعت، جهت استقرار انجمن آثار ملی خریداری شد. بنای این ساختمان به سال 1318هـ .ق/1279 هـ .ش /1900 میلادی باز می‌گردد و دارای تالار بزرگ آئینه کاری در طبقه هم کف و تالار بزرگ سخنرانی در طبقه اول است.

انجمن پس از خریداری بنای مذکور و انجام تعمیرات اساسی و مفصل با رعایت شیوه اصیل و قدیمی بنا، آن را مقر دائمی خود قرار داد.

فعالیت انجمن از بدو تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی (1301- 1357 هـ . ش)

انجمن در ابتدا فعالیت خود نخست بنای آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی را در توس احداث کرد. همچنین کنگره بین‌المللی فردوسی را به مناسبت هزارمین سال تولد این حکیم نامدار ایرانی در سال 1313 هـ .ش برگزار نمود. پس از برگزاری جشن هزاره فردوسی، انجمن که یک سازمان ملی و فاقد درآمد و اعتبار مخصوص بود تا 1323 هـ . ش از فعالیت‌ باز ماند.

در 22 آذر ماه 1323 هـ . ش انجمن که برای مدتی فعالیت نداشت‌، به دنبال تصویب اساسنامه‌ای جدید از نو آغاز به کار کرد و اقدامات مهمی را در این دوره از فعالیت خود به شرح زیر انجام داد:

1. ساخت آرامگاه برای بزرگان نامور ایران چون فردوسی، ابن سینا، سعدی، نادرشاه، خیام، شیخ عطار، کمال‌الملک، باباطاهر، صائب تبریزی، شیخ روز بهان نقلی، سیبویه، شیخ ابوالحسن خرقانی، شاه شجاع، ابن یمین فریومدی، ابوالحسن بیهقی، اوحدی مراغه ای و بسیاری بزرگان دیگر؛ احداث بنای معظمی در گورستان تاریخی سرخاب تبریز در مجاورت بقعه متبرک سید حمزه و آرامگاه شادروان ثقۀ الاسلام شهید به یاد سرایندگان و ادبای مدفون در خطه آذربایجان.

2. کمک به بازسازی بناهای تاریخی ایران در اصفهان، شیراز و خراسان و ساخت تندیس نام‌آورانی چون فردوسی، بوعلی سینا، سعدی، خیام و...
انجمن در طول فعالیت خود تا سال 1355 بیش از سی آرامگاه و چندین بنای یادبود بنا کرد از جمله این بناها می‌توان از آرامگاه بزرگان زیر نام برد:
فردوسی (1313، تجدید بنا 1347)، ابن‌سینا (1330)، سعدی (1330)، نادر (1338)، عطار (1339)، خیام (1340)، کمال‌الملک (1340)، امامزاده محروق (1344)، صائب (1346)، باباطاهر (1349)، ادیب‌الممالک فراهانی (1350)، روزبهان بقلی (1351)، شاه شجاع (1352)، واعظ کاشفی (1354)، ابن یمین (1355)، سیدجمال‌الدین اسدآبادی (1355)، و دیگران .
انجمن آثار ملی برای تعمیر آثار تاریخی ایران با وزارت فرهنگ و اداره کل باستان‌شناسی و سازمان ملی حفاظت آثار باستانی همکاری بسیار داشت و از جمله در بازسازی بناهای تاریخی زیر، از طریق تأمین برخی هزینه‌ها، نقش داشت: بازه هور در خراسان (1343)، کاخ چهلستون در اصفهان (1343)، آستانه شیخ صفی‌الدین در اردبیل (1343)، گنجنامه همدان (1343)، معبد چغازنبیل در خوزستان (1343)، باغ فین کاشان (1343)، تکیه امیرچغماق در یزد (1343)، کاخ هشت بهشت (1343)، بناهای تاریخی گنجعلی‌خان در کرمان (1345)، کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد (1345)، مسجد وکیل در شیراز (1346)، چهارطاق عهد ساسانی در قصر شیرین (1347)، مسجد جامع کبیر یزد (1347)، مسجد کبود در تبریز (1347)، ارگ کریم‌خان در شیراز (1348)، قلعه فلک‌الافلاک در خرم‌آباد (1348 و 1349)، پل الله‌وردیخان و پل خواجو در اصفهان (1349)، و جز آن.

از دیگر فعالیت‌های انجمن، تشکیل کتابخانه‌ای تخصصی بود. این کتابخانه در سال 1347 با صدوشش جلد کتاب بنیان نهاده شد و به‌تدریج کتاب‌ها و انتشارات مختلف در زمینه تاریخ، جغرافیا، باستان‌شناسی، هنر، و ادبیات و فرهنگ ایران، از طریق مبادله، خرید، و اهدا در این کتابخانه فراهم گردید. در سال 1348 کتابخانه عبدالحسین بیات به انجمن اهدا شد که دارای چندین جلد کتاب خطی نیز بود. چندی بعد مجموعه خیام احمد افشار شیرازی بالغ بر سیصدوهفت جلد کتاب چاپی کمیاب و مهم درباره خیام و رباعیات وی و ترجمه آنها به زبان‌های مختلف برای کتابخانه خریداری شد.

بخش انتشارات انجمن آثار ملی نیز که از سال 1304 آغاز به‌کار کرده بود تا سال 1357 بیش از صدوپنجاه عنوان کتاب از آثار بزرگان فرهنگ ایران را به‌چاپ رساند. انتشار مجموعه گنجینه ایران یکی از فعالیت‌های مهم و ارزرشمند انجمن آثار پیش از سال 1357 است. این گنجینه، یک دوره کتاب ایران‌شناسی است و مشتمل بر کتاب‌هایی در زمینه تاریخ، جغرافیا، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، جغرافیای تاریخی، زبان و فرهنگ، آداب و رسوم، و شرح حال رجال ایران است.

3. طبع و نشر آثار بزرگان ایران و کتابهای مربوط به جغرافیای تاریخی شهرهای ایران و باستانشناسی.

4. برگزاری کنگره بین المللی ابن سینا در سال 1333 هـ .ش و چاپ و انتشار کتابها و رسالات فارسی او مشتمل بر 19 اثر، کتاب جشن نامه ابن سینا ( 4 مجلد) و ترجمه مجلد اول جشن نامه به زبان فرانسه.

فعالیت انجمن آثار ملی در سال 1358 متوقف شد و در سال 1365 با نام "انجمن آثار و مفاخر فرهنگی" بار دیگر آغاز به‌کار کرد. شورای عالی انقلاب فرهنگی، اساسنامه جدید «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» را در سال 1366 هـ .ش و متمم آن را در سال 1373 هـ .ش از تصویب گذراند و بدین ترتیب انجمن دوره سوم فعالیت خود را آغاز کرد. متن اساسنامه و متمم آن چنین است:

اساسنامه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

به منظور تحقق اهداف و وظایف مشروحۀ ذیل، انجمنی تحت عنوان «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» تأسیس می‏‌شود:

ماده 1- هدف

معرّفی و بزرگداشت عالمان و متفکّران عرصۀ فرهنگ و تمدّن اسلام و ایران و احیا و انتشار آثار ارزندۀ آنان و همچنین معرّفی آثار فرهنگ و تمدّن اسلام و ایران و نقش و سهم ایرانیان در اعتلا و ارتقای آن.

ماده 2- رئوس وظایف

الف- تهیه و انتشار زندگی نامۀ عالمان و متفکّرانی که در اعتلای فرهنگ و تمدّن اسلام و ایران منشاء اثر بوده‌‏اند و احیای آثار آنان.

ب - برگزاری مجامع تحقیقی و برپائی مراسم بزرگداشت و کمک به ساختن بناهای یادبود و امثال آن و مشارکت مؤثّر در سمینارها، مجامع و نمایشگاه‏های فرهنگی مهمّ ایران و جهان.

ج- تجلیل، تشویق و حمایت از پدیدآورندگان آثار فرهنگی و علمی ارزنده و همکاری در امر انتخاب کتاب‏های برگزیدۀ سال.

د- مبادلۀ اطّلاعات و همکاری با مؤسّسات فرهنگی و کتابخانه‏های داخل و خارج کشور در زمینۀ تهیّه و تکمیل فهرست مجموعه ‏های نفیس فرهنگی و هنری و کتاب‏ها و نسخ خطّی و تلاش در نشر این کتاب‏ها و نسخ و تشویق و ترغیب به تحقیق در آثار ارزندۀ فرهنگ اسلام و ایران.

ﻫ - معرّفی تاریخ فرهنگ اسلام در ایران به ویژه سهم ایرانیان در خدمت به اسلام و تمدّن اسلامی و میراث اسلام در ایران.

ماده 3- اعضای هیأت امنا

    .ریاست جمهوری (ریاست عالیه)
    وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
    وزیر فرهنگ و آموزش عالی
    سه نفر از استادان و شخصیّت‏‌های دانشگاهی به معرّفی وزیر فرهنگ و آموزش عالی و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی
    سه نفر از علما و شخصیّت‏‌های فرهنگی و هنری کشور به معرّفی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی

ماده 4- در مورد ترکیب هیأت مدیره، منابع مالی و سایر امور انجمن، هیأت امنا در چهارچوب این مصوّبه به نحو مقتضی اتخاذ تصمیم خواهد نمود.

ماده 5- این مصوّبه در5 ماده طّی جلسات بیست و هشتم تا سی و دوم از تاریخ 65/10/27تا تاریخ 65/12/09 در شورای فرهنگ عمومی تصویب شده و در جلسات 124 و128 مورّخ 66/06/03 و 66/07/21 شورای عالی انقلاب فرهنگی با اصلاحاتی به تصویب نهایی رسید.

متمم اساسنامه

مصوّب جلسه 258 مورّخ 73/06/01شورای مشترک و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه 338 مورّخ 73/06/29 با توجّه به مفاد ماده 4 اساسنامه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی (مصوّب جلسات 124 و 128 مورّخ 66/06/03 و 66/07/21 شورای عالی انقلاب فرهنگی) و به منظور اداره انجمن و تصریح وظایف هیأت امنای انجمن در جلسه مورّخ73/04/12 خود، این موارد را تصویب کرد.

ماده 1- ارکان انجمن
الف - هیأت امنا
ب - هیأت مدیره
ج - مجمع عمومی اعضا
الف- هیأت امنا
ماده 2- وظایف هیأت امنا
الف - تصویب اعضای هیأت مدیره و رییس انجمن به پیشنهاد وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ب- تصویب سیاست ها و خطّ مشی‏ های انجمن.
ج- بررسی و تصویب عملکرد و محاسبات سالیانۀ انجمن.
د- تصویب تشکیل شعب انجمن در هر استان یا خارج از کشور و تأیید هیأت امنای هر کدام.
ب- هیأت مدیره
ماده 3- هیأت مدیره مرکب از 5 نفر است که هر دو سال یکبار انتخاب می‏‌شوند و تجدید انتخاب آنان بلامانع است.
ماده 4- وظایف هیأت مدیره
الف - اجرای تصمیمات هیأت امنا.
ب - ادارۀ امور جاری انجمن.
ج - تنظیم و تصویب برنامه‏ ها، آیین‏ نامه‏ ها و تشکیلات انجمن طبق اساسنامۀ آن.
د - برگزاری مجمع عمومی.
ماده -5 هیأت مدیره می‏تواند برای امور جاری انجمن، علاوه بر استخدام افراد لازم، از معاضدت و بکارگیری نیروی انسانی سازمان‏ها و مؤسّسات دولتی به ویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استفاده کند.
ج- مجمع عمومی
ماده6- مجمع عمومی مرکب است از اجتماع اعضای رسمی و افتخاری علاقه‏ مند به اهداف انجمن که در زمینۀ توسعه و تقویّت فعّالیّت‏های آن، راهنمایی و همکاری می‏ کنند.
منابع مالی و محاسبات انجمن
ماده 7- منابع مالی انجمن عبارت است از:
الف - درآمد حاصل از عوارض قانونی از جمله سیمان.
ب - کمک‏های مالی و تجهیزاتی بخش دولتی و یا خصوصی.
ج - درآمد حاصل از فروش نشریّات و کتاب‏‌های انجمن.
د - درآمدهای متفرّقه.
ماده 8- محاسبات انجمن به عهدۀ خزانه ‏دار است و حواله ‏های صادر شده باید به امضای رییس هیأت مدیره و خزانه‌‏دار برسد.
تبصره: عایدات انجمن مختصراً صرف امور ناظر به اهداف و خطّ مشی‏ های انجمن می‏شود.
آئین نامه (و اصلاحیه) نحوه تشکیل شعب انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در مراکز استانها و خارج از کشور

در اجرای بند «د» از ماده 2 و بند «ج» از ماده 4 متمم اساسنامه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی مصوب جلسه 258 مورخ 73/06/01 شورای مشترک و تایید شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب جلسه 338 مورخ 73/06/29، آیین نامه (و اصلاحیه) زیر به منظور تعیین ضوابط تشکیل شعبه‌های انجمن در مراکز استانها و خارج از کشور تنظیم می‌گردد:

ماده 1: هدف از تشکیل شعب انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و وظایف آنها، همان اهداف و وظایف تعیین شده در مواد یک و دو اساسنامه مصوب جلسات 124 و 128 مورخ 66/06/03 و مورخ 66/07/21 شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

ماده 2: تعداد اعضای هیأت امنای شعب انجمن در مراکز استانها هفت نفر می باشند.

سه نفر اعضای هیأت امنا برای مدت دو سال با معرفی مدیر کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان از میان شخصیت‌های برجسته فرهنگی تعیین و پس از تأیید اعضای ثابت به هیأت مدیره انجمن پیشنهاد می‌گردند.

تبصره: دبیر هیأت امنا به منظور پیگیری امور جاری انجمن یک نفر را به عنوان رئیس دبیرخانه انجمن آثار و مفاخر استان تعیین می‌کند.

ماده 3: هیأت امنا از بین خود یک نفر را به عنوان خزانه دار انتخاب می نماید.

ماده 4: مدیران کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استانها فهرستی شامل شرح حال، آثار علمی و فرهنگی و سایر اطلاعات لازم در مورد اعضای پیشنهادی شعب تهیه و به هیأت مدیره انجمن ارسال می نمایند.

ماده 5: پیشنهادهای واصله موضوع ماده 3 در هیأت مدیره انجمن مطرح و پس از تأیید، جهت تصویب نهایی به هیأت امنای انجمن در مرکز تقدیم خواهد شد.

تبصره یک: صدور احکام اعضای هیأت امنای شعب با هیأت مدیره انجمن در مرکز است.

تبصره دو: در شعب خارج از کشور سفیر به عنوان رئیس و رایزن فرهنگی به عنوان دبیر انجمن تعیین می‌گردند. ترکیب و تعداد اعضاء هیأت امناء شعبه‌های خارج از کشور پس از پیشنهاد دبیرو تأیید رئیس در آن شعبه، با رعایت مفاد این آئین‌نامه نسبت به صدور حکم توسط هیأت مدیره انجمن در مرکز اقدام خواهد شد. پیشنهاد اعتبارات ارزی مورد نیاز و سایر خدمات درخواستی و به کارگیری افراد از طریق رئیس و دبیر انجمن در کشورهای مختلف انجام خواهد شد.

ماده 6: مدیران کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استانها مقدمات لازم را جهت تعیین محل مناسب، تهیه لوازم و تجهیزات و استفاده از خدمات افراد معمول داشته و پیشنهادهای لازم را به هیأت مدیره انجمن در مرکز ارسال خواهند نمود.

ماده 7: اعتبارات لازم جهت انجام فعالیت‌های شعب انجمن در استانها، از محل اعتبارات کمکی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در مرکز و جذب کمک‌های مالی و تجهیزاتی بخش دولتی و خصوصی در محل، درآمد حاصله از فروش کالای انتشاراتی و جذب کمک‌های افراد و سازمان‌های مختلف در استان مربوطه تأمین می گردد.

تبصره: درآمدهای شعب انجمن از هر محلی که باشد، منحصراً صرف امور ناظر به اهداف و خط مشی‌های انجمن در محل می‌باشد.

ماده 8: به منظور تسریع در انجام امور محوله شعب انجمن، حساب جاری در یکی از بانک‌های استان محل تشکیل افتتاح و حق برداشت از حساب مذکور با رئیس هیأت امنا و خزانه دار خواهد بود.

ماده 9: هیأت‌های امنای شعب موظف اند برنامه‌های پیشنهادی و گزارش فعالیت‌های انجام شده را به صورت شش ماهه به هیأت مدیره انجمن ارسال نمایند تا در مورد نحوه برگزاری مراسم و غیره و امکان تأمین و حواله اعتبارات مورد نیاز بررسی و تصمیم گیری شود.

ماده 10: با توجه به وظایف و اختیارات رئیس هیأت مدیره و خزانه دار موضوع ماده 8 متمم اساسنامه انجمن، مسئولان موظفند گزارش شش ماهه و سالانه فعالیت‌های مالی و هزینه‌های انجام شده را به انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ارسال نمایند.

این آیین نامه در ده ماده و چهار تبصره تنظیم و در جلسه مورخ 89/05/20 هیأت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به تصویب رسید.

وضعیت حقوقی و ثبت انجمن

ماده 9- انجمن، مؤسّسه‌‏ای است عمومی، عام‏ المنفعه و دائمی و اموال آن نیز عمومی است.

تبصره: کلیّۀ حقوق و امتیازات و اموال انجمن آثار ملّی (سابق) به انجمن آثار و مفاخرفرهنگی تعلّق دارد و این انجمن جایگزین انجمن آثارملّی محسوب می‏شود.

این متمم در 9 ماده و 2 تبصره در جلسۀ 338 مورّخ 73/06/29 شورای عالی انقلاب فرهنگی تأیید شد.

در نخستین گام پس از تعیین اعضای هیأت مدیره و همچنین رییس هیأت مدیرۀ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اقدامات ضروری جهت تنظیم جداول سازمانی و نیروی انسانی و همچنین تدوین شرح و وظایف هر یک از مدیریت‏های داخلی انجمن آغاز شد و با تصویب سازمان و وظایف مدیریت‏های انجمن و ابلاغ به قسمت‏ها، فعّالیّت عملی جهت راه ‏اندازی مجموعه، شکلی تازه به خود گرفت.

اعضای هیأت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

براساس بند الف مادۀ2 متمم اساسنامۀ انجمن، اعضای جدید هیأت مدیره و رئیس انجمن برای دو سال به پیشنهاد وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و تأیید هیأت امنا به شرح ذیل انتخاب گردیدند:

1- جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای محمد جواد ادبی (رئیس انجمن)
2- جناب آقای دکتر مهدی محقّق
3- جناب آقای بهمن درّی
4- جناب آقای دکتر غلامرضا خواجه سروی
5 جناب آقای دکتر علی اکبر رزمجو

انجمن از زمان تصویب اساسنامه در سال 1366 هـ . ش در شورای عالی انقلاب تا تصویب متمم اساسنامه در 1373 هـ . ش - که از آن می‌توان به عنوان قانون تأسیس انجمن نام برد - فعالیت خاصی نداشت و تنها به چاپ 11 جلد کتاب که در قبل از انقلاب سفارش آنها را داده بود، اقدام نمود. اما از سال 1373 هـ . ش فعالیت های انجمن آغاز گردید.

انجمن در طول فعالیت خود از 1373هـ .ش تا کنون مبادرت به برگزاری بیش از 130 مراسم بزرگداشت در تهران و 42 مراسم در شهرستانها و همچنین 12 مراسم نکوداشت برای مفاخر ایران و اسلام (شخصیتهای بین‌المللی) کرده است.
انجمن در سال 1380، فصلنامه نامه انجمن را نیز منتشر ساخته است. این فصلنامه، در واقع، انتشار مجدّد نشریه انجمن آثار ملی است که پیش از انقلاب (از سال 1355) فقط تا چهار شماره منتشر شده بود.

انجمن تاکنون بیش از دویست عنوان کتاب در حوزه‌های فلسفه و دین، هنر، تاریخ و جغرافیا، کلیات، علوم نظری و عملی، ادبیات، و برخی آثار استثنایی منتشر کرده است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد :ابراهیم ادهم: زندگی و سخنان او؛ آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی؛ از آستارا تا استارباد؛ فهرستواره کتا بهای فارسی؛ حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر؛ شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری؛ جهانگشای جوینی؛ دستور زبان فارسی میانه؛ سهم ارزشمند ایران در فرهنگ جهان؛ اقلیم پارس؛ بیان‌التنزیل؛ جنبش جنگل و میرزا کوچک‌خان؛ اثر آفرینان؛ یادنامه ادیب نیشابوری؛ ره‌آورد حکمت؛ نهایه‌الاîرب فی اخبارالفرس و العرب؛ منتخب التواریخ؛ و جز آن (7؛ 8).