سپندارمذگان یا اسفندگان روز مهر ایرانی

جشن ملي اسفندگان روز مهر ایرانی

بنام خداوند جان و خرد    كزين برتر انديشه برنگذرد

 

تارنمای جشن‌های ایرانی 

 

 پيشگفتار، پيشکش به عاشق ترين مادر: ايران                                 فرشيد ابراهيمي
 به استقبال جشن اسفندگان (۱۳۸۹) - ۱                                        تارنمای جشنهای ایرانی
 چاپ دوازده برگهٔ شادباش به مناسبت جشن ملی اسفندگان(1389) - ۲   تارنمای جشنهای ايرانی
 سخنی کوتاه درباره ی تقویم پیشین و کنونی و اختلاف آن ها                     بهزاد فرهانیه 
 بازنگری و هماهنگی در گاه شماری سنتی زرتشتی                                كوروش نيكنام
 پاسخی به اظهارنظرهای غیر علمی و احساسی دربارۀ زمان برگزاری جشن‌ها    عليرضا هاديان
 طرح اصلاح سالنمای زرتشتیان                                                        سوی کورش نیکنام
 درآمدي بر کتابشناسي زن در ايران                                               فرشید ابراهیمی
 گرامیداشت اسپندارمذگان، روز زن در فرهنگ ایراني                          دکتر جلیل دوستخواه
 سپندارمذگان                                                                        استاد ابراهیم پورداوود
 چرا «جشن مهرگان» را نمی‌توان «جشن عشق ایرانی» نامید                 آزاده احساني چمبلي
 نظر استادان ایران‌شناس در باره زمان درست جشن اسفندگان
 اسفندگان، روز مهر ایرانی                                                              شقایق فتحعلی زاده
 چرا اسفندگان "روز مهر" ایرانیست                                                         مهدی شمسایی
 مردگیران، جشن بهاری زنان                                                       دكترجلال خالقی مطلق
 ريته سيه بانو                                                                            دکترتورج پارسی
 نگاهِی دِیگر: زن در ادبیات کهن                                                    دکتر بتول فخر اسلام
 زن در شاهنامه                                                            دكتر محمدعلی اسلامی ندوشن
 زن در شاهنامه                                                                              فرانك دوانلو
 شاهنامه آيينه ي تمامْ نماي ِ ارزشهاي انساني                             دکتر جلیل دوستخواه
 چهره و شخصیت زنان جنگآور در حماسه های ملی                         دکتر شهین سراج
 شاهنامه بزرگترین اثري است كه بيشترين ارج را به زنان گذاشته است       نیلوفر لقمان  
 زن در ادبیات ایران باستان                                                             نوشین شاهرخی  
 اسفندگان، بزرگداشت مادران                                                         موبد کوروش نیکنام
 واژهء زن در فرهنگ(ادب) و انديشهء ايرانی                              دکتر فریدون جنیدی
 كتيبه‌ها درباره زنان چه مي‌گويند؟                                                  كتايون افجه‌ای
 زن در اوستا                                                                            دکتر داريوش جهانيان
 وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان                                          توران شهریاری
 منزلت زن و خانواده در انديشه علوي                                            عصمت سپهري
 اساطیر ایرانی و نقش آن در شکل گیری هویت زنانه      فرزانه سجادپور ، ابراهیم جمالی
 اسفندگان، جشن بزرگداشت زن و زمین                                         شقایق فتح علی زاده
 اسفندگان يا والنتاين؟                                                               نيلوفر احمدپور
 فروغ زني كه به زمان رسيد                                                        زهرا الماسي+کوروش آريانا
 قمرالملوک وزيري (بزرگترين خواننده ي زن ايران)                                زهرا الماسي
 تنها يك زن (در شناخت يک عارف: رابعه عدويه)                                 سهيل محمودي
 ولنتاین یا سپندارمذگان؟! بهادادن به جهانی شدن یا پاسداشت خرده فرهنگ های ملی؟! ليدا آيلار
 مادر -                                                                                          ایرج میرزا
 گزارش همایش جشن اسفندگان سال ۱۳۸۸                                         سارا جنیدی
 وقتی "سپندارمذگان" فراموش می شود و "ولنتاین" گرامی میشود              تابناك
 اسفندگان روز مهر ایرانی                                                           حامد کاظم زاده
 جشن اسفندگان                                                                    کاوه متین
 ایرانی باشیم !                                                                        ليدا آيلار
 به انگيزه‏ي اسفندگان روز زن و مادر در ايران باستان                          توران شهرياري(بهرامي)
 دو گزارش از برپایی جشن اسفندگان روز مهر ایرانی -۱۳۸۹                    عطيه پير حياتي
 آش اسفندی
 شادباش                                                                                دکتر ژاله آموزگار
 چند نامه شادباش (کارت تبریک) سپندارمذ                                    آريابوم + ايران ياد
 فایل شنیداری جشن اسفندگان                                              سرودۀ بانو هما ارژنگی
 فایل شنیداری منم بانوی ایرانی                                               سرودهٔ بانو هما ارژنگی
  اسفندگان فرخنده روز بانوی ایرانی                                                بانو هما ارژنگی
 آهنگ اسفندگان به مناسبت جشن ملی اسفندگان ۱                          كارگروه اسفندگان
 سومین آهنگ اسفندگان به مناسبت جشن ملی اسفندگان                    اسفندگان
 پنج نامه ی شادباش برای اسفندگان 87 -                                                آریابوم
 چاپ شش برگه‌ی شادباش به مناسبت جشن ملی اسفندگان (۱۳۸۸)       تارنمای جشنها‌ی ایران
 تقدس سرزمین کهن و باستانی ایران زمین                                     ارشام پارسی

  

                                 

جشنواره و همایش جشن اسفندگان به همت کانون ایران زمین و انجمن فرهنگی ایران زمین(افراز) در دانشگاه علم و فرهنگ تهران برگزار شد. این همایش که به عنوان مراسم پایانی جشنواره اسفندگان  از تاریخ 30 بهمن ماه در همین مکان آغاز به کارکرده بود در روز چهارشنبه(4 اسفند ماه) با برگزار همایشی در تالار اصلی دانشگاه علم و فرهنگ این مجموعه به کار خود پایان داد

کوروش نیکنام در نامه ای به انجمن موبدان تهران، طرحی را برای اصلاح سالنمای زرتشتی ارایه کرده است.

تقویم و تاریخ در هر کشوری گذر زمان را نسبت به حرکت هایی نجومی تنظیم کرده اند. اشوزرتشت از آغاز، گاه شماری ایرانی را بر مبنای حرکت زمین به دور خورشید در نظر گرفته و مبنای این گاهشماری پیدایش روشنایی و مهر در هر ماه و تغییرات آن در فصل های گوناگون سال بوده است که از ابتدا تا اکنون به چند شیوه اجرا شده است.

چندی است که با بالاگرفتن تب وطن پرستی و گرایش هموطنان به فرهنگ و آداب و رسوم ایران باستان (که بسیار خوشحال کننده نیز می تواند باشد) از یک سو افراط گرایی و خرافه گری های غیر علمی و از سوی دیگر گرایش احساساتی به گاهشماری کنونی زرتشتی مشاهده می شود.

به مناسبت جشن ملی اسفندگان تارنمای جشن‌های ایرانی اقدام به چاپ بیست هزار برگه شادباش نموده است. هدف تارنمای یاد شده پاسداشت آیین‌های ایرانی و جلوگیری از اشاعه فرهنگ غربی است. امید است در این راه کامیاب باشیم.

به مناسبت جشن ملی اسفندگان، سروده‌ی اسفندگان را به ملت بزرگوار ایران پیش‌کش می‌کنیم. این آهنگ کاری مشترک از انجمن اسفندگان روز مهر ایران، انجمن بیستون و تارنمای ایران‌بوم است. امید است در پاسداری از فر و فرهنگ ایران کامیاب باشیم.

انجمن آریابوم برای شادباش گویی ِجشن اسفندگان (سپندارمذگان)، پنج نامهٔ شادباش (کارت تبریک) را به بینندگان تارنما پیشکش می کند.

به مناسبت جشن ملی اسفندگان تارنمای جشن‌های ایرانی اقدام به چاپ چهل هزار برگه شادباش نموده است. هدف تارنمای یاد شده پاسداشت آیین‌های ایرانی و جلوگیری از اشاعه فرهنگ غربی است. امید است در این راه کامیاب باشیم.

پیش از این در سلسله نوشتارهایی به چرایی گرامی‌داشت جشن اسفندگان (به‌عنوان روز مهر ایرانی) پرداخته و لزوم گرامی‌داشت این آیین کهن ِ ایرانی را بررسی کرده بودیم، آیینی که بلندای تاریخ را، با لطافت چامه‌های دلبرانۀ نظامی پیوند زده و شوق و شور و فرهنگ و اخلاق را در هم آمیخته است.

یکشنبه 23 اسفند 1388 خورشیدی ، هموندان بیستون و کانون ایران زمین در دانشگاه علم و فرهنگ به پاسداشت زن، این گوهر آفرینش، جشن اسفندگان را برگزار کردند.
در آغاز این جشن در نماهنگی دستور پخت آش اسفندی آموزش داده شد  و در ادامه مجری برنامه بانو خاتون شهبازی با تبریک این جشن و نوروز باستانی به اعلام برنامه پرداخت.

پیش از این در سلسله نوشتارهایی به چرایی گرامی‌داشت جشن اسفندگان (به‌عنوان روز مهر ایرانی) پرداخته و لزوم گرامی‌داشت این آیین کهن ِ ایرانی را بررسی کرده بودیم، آیینی که بلندای تاریخ را، با لطافت چامه‌های دلبرانۀ نظامی پیوند زده و شوق و شور و فرهنگ و اخلاق را در هم آمیخته است.

سپنتا آرمتی که ترکیبی از دو واژه "سپنته" یعنی پاک و نا آلوده و مقدس، و ارم یعنی درست و به جا و واژه متی از ریشه مصدری ”من“ یعنی اندیشیدن است. بدین‌سان سپنتا آرمتی، سپندارارمتی، سپندار متی، سپندار مت، سپندارمذ[فارسی نو]، اسپندار مذ، اسپند، اسفند، یعنی اندیشه درست و پاک (اندیشه‌ی نیک،  سازگاری، بردباری، فروتنی مقدس).

پیش از این در سلسله نوشتارهایی به چرایی  گرامی‌داشت جشن اسفندگان پرداخته و لزوم گرامی‌داشت این آیین کهن ِ ایرانی را بررسی کرده بودیم، آیینی که  بلندای تاریخ را، با لطافت چامه‌های دلبرانۀ نظامی پیوند زده و شوق و شور و فرهنگ و اخلاق را در هم آمیخته است

سومین آهنگ اسفندگان - که در راستای پاسداشت آیین‌های ایرانی و به مناسبت جشن «اسفندگان روز مهر ایرانی» آماده شده است - پیش‌کش شما عزیزان می‌گردد.

نوشتار در پی انتشار مقاله ای در روزنامه کثیر الانتشار –سرمایه-در تاریخ 87.11.27 مبنی بر جهانی شدن و گرامی داشت ولنتاین به نگارش در آمده  است.

در حالی که دشمنان ایران زمین از راه های مختلف می کوشند ایرانیان را هر چه بیشتر نسبت به فرهنگ ملی خود بیگانه نمایند و متاسفانه در این راه موفقیت هایی هم به دست آورده اند،می بینیم در این روز ها به سان چند سال گذشته جوانان ایرانی غافل از داشته های فرهنگ ملی و آیین های غرور انگیز کهن ایران زمین به تقلید از جوانان غربی در تدارک مراسمی به عنوان "ولنتاین" می کوشند.

این آش حدود یک ماه مانده به نوروز پخته می شود و به همین دلیل اسفندی نام گرفته است.

یکی از صفتهای خداوند سپندارمذ است . سپندارمذ واژه ای مرکب است از سپنته یا سپند به معنی پاک و مقدس ، آرمئیتی به معنی فروتنی و بردباری نیک و مقدس است این واژه در پهلوی به گونه سپندارمت و در فارسی سپندارمذ،اسفندارمذ و اسفند شده است .

 خبرگزاری میراث فرهنگی _ گروه میراث فرهنگی_ هر ساله به هنگام جشن‌های ملی، تفاوت نظرهایی در باره زمان درست آنها پیش می‌آید. با توجه به نظر استادان ایران شناس که همگی متفق‌القول هستند، مشخص می شود که زمان جشن‌ها می‌باید با گاهشماری ملی و رسمی ایران تعیین شود و بکارگیری گاهشماری یزدگردی درست نیست.

  گویند مرا چو زاد مادر
پستان به دهن گرفتن آموخت

شبها بر گاهواره من
بیدار نشست و خفتن آموخت

دستم بگرفت و پا به پا برد
تا شیوه راه رفتن آموخت

یک حرف و دو حرف بر زبانم
الفاظ نهاد و گفتن آموخت

لبخند نهاد بر لب من
بر غنچه گل شکفتن آموخت

پس هستی من ز هستی اوست
تا هستم و هست دارمش دوست

در میان جشنهای بزرگ ایران باستان، سپندارمذگان جشنی است در پنجمین روز سپندارمذ( اسفند) ماه.  همین روز شایسته و برازنده است كه جشن پرستاران میهن ما باشد.

آگاهی ما از آیین‌هایی همچون جشن اسفندگان، که از زندگی انسان و پیوند انسان با طبیعت سرچشمه گرفته‌اند، بزرگداشت این آیین‌ها، سبب می‌شود که در دوران جهانی شدن و دهکده نامیده شدن جهان خود را چندان تنگدست نبینیم

جشن ملي اسفندگان (سپندارمذگان) برهمه مادران و بانوان ايراني همايون باد

بنام خداوند جان و خرد    كزين برتر انديشه برنگذرد

تماس با سردبیر فرشید ابراهیمی
تماس با محسن قاسمی‌شاد
 
آنچه در پی می آید ویژه نامه ای به همین نام بود که در گاهنامه ی درفش کاویانی در اسفند ۸۴ در دانشگاه علوم پزشکی تهران و به مناسبت برگزاری جشن اسفندگان به چاپ رسید و چون نوشتارهای ارزنده ای در این باره گردآوری شده بود و امکان دوباره چاپ کردن آن را هم نداشتیم بر آن شدیم تا آن مطالب گرانقدر را در تارنگاری قرار دهیم تا مطالب و زحمت دوستان در گردآوری آن بی نتیجه نماند. باشد که برای ایران دوستان مفید باشد. پاینده ایران.

 

 پيشگفتار، پيشکش به عاشق ترين مادر: ايران                                 فرشيد ابراهيمي
 درآمدي بر کتابشناسي زن در ايران                                               فرشید ابراهیمی
 گرامیداشت اسپندارمذگان، روز زن در فرهنگ ایراني                          دکتر جلیل دوستخواه
 مردگیران، جشن بهاری زنان                                                       دكترجلال خالقی مطلق
 ريته سيه بانو                                                                            دکترتورج پارسی
 نگاهِی دِیگر: زن در ادبیات کهن                                                    دکتر بتول فخر اسلام
 زن در شاهنامه                                                            دكتر محمدعلی اسلامی ندوشن
 زمان درست جشن اسفندگان                                                خبرگزاري ميراث فرهنگي
 زن در شاهنامه                                                                              فرانك دوانلو
 شاهنامه آيينه ي تمامْ نماي ِ ارزشهاي انساني                             دکتر جلیل دوستخواه
 چهره و شخصیت زنان جنگآور در حماسه های ملی                         دکتر شهین سراج
 شاهنامه بزرگترین اثري است كه بيشترين ارج را به زنان گذاشته است       نیلوفر لقمان  
 زن در ادبیات ایران باستان                                                             نوشین شاهرخی  
 اسفندگان، بزرگداشت مادران                                                         موبد کوروش نیکنام
 واژهء زن در فرهنگ(ادب) و انديشهء ايرانی                              دکتر فریدون جنیدی
 كتيبه‌ها درباره زنان چه مي‌گويند؟                                                  كتايون افجه‌ای
 زن در اوستا                                                                            دکتر داريوش جهانيان
 وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان                                          توران شهریاری
 منزلت زن و خانواده در انديشه علوي                                            عصمت سپهري
 اساطیر ایرانی و نقش آن در شکل گیری هویت زنانه      فرزانه سجادپور ، ابراهیم جمالی
 اسفندگان، جشن بزرگداشت زن و زمین                                         شقایق فتح علی زاده
 اسفندگان يا والنتاين؟                                                               نيلوفر احمدپور
 فروغ زني كه به زمان رسيد                                                        زهرا الماسي+کوروش آريانا
 قمرالملوک وزيري (بزرگترين خواننده ي زن ايران)                                زهرا الماسي
 تنها يك زن (در شناخت يک عارف: رابعه عدويه)                                 سهيل محمودي
 ولنتاین یا سپندارمذگان؟! بهادادن به جهانی شدن یا پاسداشت خرده فرهنگ های ملی؟! ليدا آيلار
 جشن اسفندگان روز گراميداشت زمين بارور و بانوان                        رضا مرادی غیاث آبادی
 جشن سپندارمذ (اسفندگان)                                                     دانيال. پ
 اسفندگان، جشن زن و روز مزدبگيران                                           مازيار قويدل
 انگيره‌هاي برگزاري جشن ها                                                     مازيار قويدل
 روز ملی زن                                                                           دکتر شاهین سپنتا
 تا مهرگان داریم به والنتاین نیاز نداریم                                            دکتر شاهین سپنتا
 مهرگان ، جشن عُشاق و مهرورزان                                              دکتر شاهین سپنتا
 جشن اسفندگان                                                                    کاوه متین
 ایرانی باشیم !                                                                        ليدا آيلار
 به انگيزه‏ي اسفندگان روز زن و مادر در ايران باستان                          توران شهرياري(بهرامي)
 شادباش                                                                                دکتر ژاله آموزگار
 چند نامه شادباش (کارت تبریک) سپندارمذ                                    آريابوم + ايران ياد
 تقدس سرزمین کهن و باستانی ایران زمین                                     ارشام پارسی

پیش گفتار
پيشکش به عاشق ترين مادر: ايران

(سخن سردبير)
فرشيد ابراهيمي
Khorshid.iran@gmail.com

زنانشان چنين‏اند ايرانيان
چگونند گردان و جنگاوران؟
(فردوسي)
«فروهرهاي زنان پاکدين همه‏ي
سرزمين ها را مي‏ستاييم»
بار ديگر آمده‏ايم تا نوايي دلاويز را از ساز خوش آهنگ آيين هاي ايراني برآريم و سرود پيوندهاي ديرينه و چکامه‏ي مهر به مام ميهن را سر دهيم که از فراسوي هزاره ها از غم شکستن فرزندانش، خونين جگر گشته و آغوش گلگونش نيز کفن هزاران سرباز جان فشانده در راه مادر  . . . .
اين اوراق پيشکشي است به تمامي دوشيزگان و بانوان فرهيخته‏ي ايراني که به فرزندان امروز و آينده‏ي اين بوم و بر، آموزه ي جوانمردي و ايمان مي‏آموزند.
***
پيشکش به بانوان پژوهشگر :
ژاله آموزگار، کتايون مزداپور، مهشيد ميرفخرايي، زهره زرشناس، رقيه بهزادي، بدرالزمان قريب، شهلا لاهيجي، مهرانگيز کار، شيرين بياني، پوران فرخزاد، توران شهرياري،  و شيرين عبادي.
پيشکش به روان درخشنده‏ي شيرزنان انديشه ورز :
فروغ فرخزاد، پروين اعتصامي، قمرالملوک وزيري، ملکه ملک زاده بياني(باستان شناس)
***
و پيکش به روان و فروهر تابناک نياکان :
فرانک(مادر فريدون)، شهرناز و ارنواز(خواهران جمشيد)
تهمينه(همسر رستم، مادر سهراب)، رودابه(همسر زال، مادر رستم)
فرنگيس و منيژه(دختران افراسياب)، گردآفريد(دختر هژير)، بانوگشسب(دختر رستم)، پوروچيستا(= پئوروچيستا=(دارنده‏ي) بسيار دانش، پُر دانش – نام دختر اشوزرتشت)، گردويه، کتايون(دختر امپراتور روم – همسر گشتاسب شاه)، هماي چهرآزاد
به روان درخشنده‏ي :
ملکه دينک، ملکه پوران دخت، ملکه آذرمي‏دخت، ملکه آتوسا(= هئوتسيا)، ملکه کاساندان(همسر کوروش)، ملکه رودومنا(دختر کوروش)، ملکه روشنک(= رئوخشنه = روکسانا)، ملکه پاري‏زاتيس (= پري زاد)، ملکه پانته آ، ملکه آرتميس(نخستين زن درياسالار)
***
و درود بر يک آه هزار ساله،
که از نهاد يک بانوي دردمند برآمد
و از لرزشش، کاخ ستم فرو ريخت :
زينب (س)
و مادرش، بانويي شگفت انگيز :
فاطمه‏ي زهرا(س)
***
پيشکش به روان دردآلود و چهره‏ي
خونين دختري که در بامداد يک حقيقت،
شامگاه تنش را درهم دريدند.
به آن جان باخته ي معصوم
که نامردان از نامش مي هراسند :
«غزاله علي زاده»(نويسنده)
***
پيشکش بر روان تابناک و مينوي مهر تمامي زنان بي همتاي ايران که در کنار مرد ايراني در روند هزاره ها بر اين کهن بوم زيستند، ستم ها را تاب آوردند، بر خود باليدند و زايندگي و بالندگي را به ما آموختند: 
آن چه را مردان شرف کردند نام
معني‏اش يک حرف باشد والسلام
اين شرف تعظيم ناموس «زن» است
آن که دل را جان و جان را مأمن است
جوهر شمشير مرد است اين شرف
آزمون صد نبرد است اين شرف
«عصر ما اين رشته‏ي قدسي گسيخت
اين شراب ذوق را بر خاک ريخت»(استاد خليل ا... خليلي)
سپندگاه، سپند باد.
ايدون باد
     

                                 

ز يزدان و از ما بر آن كس درود
كه تارش خرد باشد و داد پود

با درود بر روان نياكان نيك
آنان كه طلايه‌دار رادی و رادمنشی بودند. مي‌ستاييم آنان را كه با گفتار، كردار و پندار نيك خويش، بزرگی و سرفرازي را به يادگار نهادند و لحظه‌ای از كوشش و پيكار فروگذار ننموده و با دهش جان خويش در راه انديشه، عشق، مردم و ميهن، فرهنگ و تمدنی درخشان را پايه‌ريزی نمودند تا فرزندان‌شان سرفرازانه‌تر آنان را بنامند و بخوانند.
«پاك‌ترين درودها بر آنان باد»

برگرفته از خبرگزاري ميراث فرهنگي

هر ساله به هنگام جشن‌هاي ملي، تفاوت نظرهايي در باره زمان درست آنها پيش مي‌آيد. با توجه به نظر استادان ايران شناس که همگي متفق‌القول هستند، مشخص مي شود که زمان جشن‌ها مي‌بايد با گاهشماري ملي و رسمي ايران تعيين شود و بکارگيري گاهشماري يزدگردي درست نيست.

برگرفته از مجموعه مقالات: نشریه داخلی شماره35- مهر1385، رویه 54 تا 56.

                                                                                                 دکتر بتول فخر اسلام
                                                                            عضو هیات علمی دانشگاه آزاد  نیشابور

ادبِیات قلمرو تجربه هاست.باور این واقعیت است که زندگی با معناست و معناِی زِیستن را در هر فرهنگِی از ادبِیات آن فرهنگ ، باِید جست؛ چرا که ادبِیات، نماد فرهنگ است و نمود جامعه ِی بشرِی در گذر روزگاران روش و منش هر ملِیتِی،اخلاق پسندِیده و ناپسند در هر فرهنگِی، آِیین و رسوم هر قومِی ، دِین و بِینش مذهبِی هر گروهِی ، نوع فرمانرواِیی و نظام سِیاسِی هر کشورِی و در ِیک سخن ، فرهنگ هر سرزمِینِی در ادبِیات آن سرزمِین پدِیدار مِیگردد.
زن در ادبِیات کهن فارسن با دو چهره ِی متفاوت نماِیان شده است.فراموش نکنِیم جامعه ِی اِیرانِی ؛ جامعه ِیی مردسالار بوده است و عرف اجتماعِی بر بِینش عمومِی ساِیه گستر بوده است. لِیک نِیاکان گذشته هاِی دور اِیران؛ براِی جنس زن واژه ِی « زن » را برگزِیدند. زن به معنای « زندگی » و « زایندگی» ست.این واژه در مقابل واژه ی « مرد» به معنای « میرا» و « مرگ پذیر» قرار میگیرد و گزینش این واژه، نشانگر جایگاه ارزشی زن در جهان بینی باستانی ایران است. بازتاب این جهان بینی در شاهنامه ی فردوسی ، شاهکار فرزانه ی توس پدیدار می¬شود. جای بسی شگفتی ست که گاه، ناآگاهانه گروهی درخوارداشت زن، به بیتی گریز می¬زنند که به فردوسی منسوب میگردانند و حال آن که این بیت پرآوازه ی:
زن و اژدها هر دو در خاک به                         جهان پاک از این هر دو ناپاک به
متعلق به شاهنامه فردوسی نیست.
آن چه مسلم است گفتارهای تبعیض آمیز درباره زن در شاهنامه ، نه از زبان و نگرش فردوسی که از زبان شخصیت های نابخردانه و هوس آلودش برای هر عقل سلیمی ناپسند است و یا کارکرد« منیژه» در ارتباط با  بیژن» برای پدر منیژه « افراسیاب» چندان خوشایند نیست و به همین جهت میگوید: «
کرا از پس پرده دختر بود                             اگر تاج دارد بد اختر بود           (شاهنامه ،ج5 ص22)
جز در این گونه موارد، فردوسی هر گاه از زن سخن به میان می آورد، وصف هایی سرشار از احترام و تحسین را نیز با آن همراه کرده است. نگاه محترمانه ی فردوسی به « مهربان یارش» که » جفت نیکی شناس» شاعر هم هست، در آغاز داستان « بیژن و منیژه»چشم گیر است.
توصیف های فردوسی درباره زنان شاهنامه قابل تامل است. او « فرانک» را « پاک مغز» ، « خردمند» و «فرخنده» می خواند. (ج1، ص58) و همسر رستم «تهمینه» را «خردمند» و «پاکدامن» می¬شناساند. (ج2،ص174) « فری¬گیس» از زبان « پیران» این گونه معرفی میشود.
هنرها و دانش ز اندازه بیش                    خرد را پرستار دارد به پیش                 (شاهنامه ، ج3 ،ص95 )  «سیندخت» هوشمندترین شخصیت شاهنامه است. زنی که نه تنها در مقام مادر و همسر که در روابط اجتماعی و سیاسی نیز سفیری موفق است.
فردوسی ،زنان را در شاهنامه جز در یکی دو مورد خاص ، وفادار به همسر خویش می¬نمایاند و همسران دیگری برمیگزیند. با توجه به پایگاه والای « خرد» در جهان بینی فرزانه توس ، توصیف زنان به خردمندی ، دانش پویی و هنرمندی نشان از ارزشمندی زن در نگاه فردوسی دارد که خود آینه یی از جهان بینی اساطیری و باستانی ایران را  در خود فشرده است. فردوسی سر از آسمانه¬ی ادبیات به آسمان روشنگری فرا می¬برد و در یک بیت باور خود را درباره مرد و زن و جنس گرایی آشکار می¬سازد:                                                                               چو فرزند را باشد آیین و فر                    گرامی به دل بر، چه ماده چه نر            (شاهنامه ،ج 1 ، ص90)   از فردوسی و قرن چهارم هجری که بگذریم، سنایی غزنوی نیز با وجود تاثیرپذیری از اجتماع مردسالار ایرانی ، گاه در قالب تمثیل های حدیقه الحقیقیقه نگاهی نیکو به زن دارد.  به عنوان نمونه از توکل پیرزنی به خدا این گونه سخن میگوید:                                                                                                                         زالکی کرد سر برون ز نهفت                       کشتک خویش خشک دید و بگفت                                      کای هم آنِ نو و هم آن کهن                          رزق برتوست هر چه خواهی کن.....
مرد نبود کشی که در غم خور                   دریقین باشد از زنی کمتر                (حدیقه ، ص107) 
در تمثِیلِی دگر از زنِی سخن مِیگوِید که با اِین وصف شناسانده مِیگردد:« آن چنان زن ز مرد به دانش» .  
(حدِیقه ، ص 399) اِین زن به مردِی که در طواف چشم به وِی مِیدوزد، سرزنش آمِیز مِیگوِید:
وِیحک از خالقت نِیاِید شرم                 که به ِیک سو فکنده ِیی آزرم؟                    
مرد را شرم به  به هر کارِی                  نِیست چوِن شرم مر تو را ِیارِی        (  حدِیقه،399)
سنایی در حکایتی دیگر از زنی می¬گوید که هر روز، بامداد ، فرزندان  را  از کوفه به سوِی کربلا می¬ایستانید و به اطفال می¬گفت که باد نیکوی کربلا را ببوید و
پِیش تر زان که در شود در شهر                 برگرید از نسیم مشهد،  بهر     (آب و آتش¬فروز، ص43)
و سپس شاعر می¬گوید:
من غلام زنی که از صد مرد                    بگذرد روز بار و بردابرد
قدر مِیرحسِین بشناسد                             از جفاهاِی خصم نهراسد          ( آب و آتشفروز، ص44)
به نظر میرسد دیدگاه منفی درباره زن، خاستگاه در باوری دارد که طبق این باور، زنان جوان موجب گمراهی مردان و یا جامعه می¬گردند و باید با انتقال باورهایی تبعیض آمیز و تحقیر آلود به اجتماع، به گونه یی از توجه جامعه رانده شوند. این که مادران در آثار نثر و نظم ما همیشه جایگاهی نیک داشته اند، گواه خوبی بر این مدعاست. دست کم در آثار سنایی این مادران و پیران و زنان سال خورده هستند که پاک و نیکو هستند و زن در تمثیل «طواف کعبه» استثناست.
زن جایگاهی والا در عرفان اسلامی دارد. ابن عربی زن را سیمای خالقیت پروردگار میداند. بسیاری از باورهای ابن عربی در آثار عرفان ایرانی تجلی یافته است؛ مولوی بلخی عارف پرآوازه¬ی ایرانی می¬فرماید:                 گفت پیغمبر که زن بر عاقلان                              غالب آید سخت و بر صاحبدلان
باز بر زن جاهلان غالب شوند                              کاندر ایشان خوی حیوانی ست بند
پرتو حق است زن،معشوق نیست                        خالق است او گوییا مخلوق نیست      (مثنوی، ص113)
مولوی در داستان « خلیفه و اعرابی» باورهای خود را درباره زن این گونه می¬نمایاند:
زُیّن للناس حق آراستست                        زآن چه حق آراست چون دانند جَست
چون پی یسکن الیهاش آفرید                    کی تواند آدم از حوا برید
رستم زال ار بود وز حمزه بیش               هست در فرمان ، اسیر زال خویش
آن که عالم بنده ی گفتش بدی                    کلمینی یا حمیرا می¬زدی
ظاهرا بر زن چو آب از غالبی                  باطنا مغلوب و زن را طالبی           (مثنوی، دفتر اول، ص112)
در همین قرن، سعدی شیرازی گر چه در بوستان و گلستان گاه تحت تاثیر شرایط تاریخی و اجتماعی، زن را طبق عرف قابل قبول آن روزگار معرفی می¬کند، لیک در غزلیات خود که بیش بر آن ها خطاب به زن سروده شده، وصف هایی آکنده از زیبایی، والایی و ژرفایی احساس نسبت به زن دارد:
نگویم آب و گل است آن وجود روحانی              بدین کمال نباشد جمال انسانی
اگر تو آب و گلی آن چنان که سایر خلق            گل بهشت مخمر به آب حیوانی      ( کلیات، ص327)
سعدی در دو حکایت بوستان، یکی دختر حاتم که اسیر سپاه رسول می¬گردد، تصویری شایسته از زن می¬آفریند و نیز در حکایت دیگر از زنی عاقل سخن میگوید:
به دهقان نادان چه خوش گفت زن                 به دانش سخن گوی یا دم مزن     (کلیات، ص327)
سعدی گر چه زن خوب خوش طبع را رنج و بار می¬خواند، لیک خود اقرار میکند که:
کسی را که بینی گرفتار زن             مکن سعدیا طعنه بر وی مزن
تو هم جور بینی و بارش کشی         اگر یک سحر در کنارش کشی        (کلیاتف ص338)
سعدی زنان زیبارو و « شاهد» را خانه کَن معرفی می¬کند و پند می¬دهد که « برو خانه آباد گردان به زن» و مرد را به وفاداری به زن سفارش می¬کند:
مکن بد به فرزند مردم نگاه                   که فرزند خویش ات بر آید تباه        (کلیات، ص340)
در دیوان غزلیات « حافظ » شیرازی بیتی ست که به اعتقاد بعضی ادب پژوهان، خطاب به زن گفته شده است:
الحق که بر آفرینش خود نازد              ایزد، چو تماشای جلال تو کند      
شاید بی راه نباشد گریزی به شعر شاعر پارسی گوی اقبال لاهوری بزنیم! آنجا که می¬گوید:
زن نگهدارنده نارِ حیات                فطرت او لوحِ اسرارِ حیات
آتشِ ما را به جانِ خود زند              جوهر او خاک را آدم کند
ارج ما از ارجمندی های او            ما همه از نقش بندی های او
حق تو را دادست اگر تاب نظر       پاک شو قُدسیت او را نگر         ( کلیات، صص308 ، 309 )
نه فقط در آثار نظم که سیمای زن و دو گانگی این چهره، در آثار نثر فارسی نیز هویداست. در تاریخ بیهقی،  تصویر مانگار مادر« حسنک وزیر» با سخنان خردمندانه اش بسیار چشم نواز است.
هم چنین مادر عبدالله زبیر در توصیف بیهقی -  به راستی -  ماندنی و احترام آمیز است.
د ر کلیله و دمنه مادر شیر و برخوردهای بخردانه و آگاهی همه جانبه اش نسبت به زمان، مکان و شخصیت ها و نوع رهنمونی فرزندش-  در رویارویی با « دمنه» -  نشان از درایت و درک زن دارد. به هر حال حیوان های داستان کلیله و دمنه، هر یک استعاره از جنسیت، شخصیت و گروه اجتماعی ست. در باب « بوزینه و باخه» زن باخه استعاره از زنان با سیاستی ست که برای حفظ همسر به مکر دست می یازند و چاره یی جز مکر ندارند!
در هر حال، پژوهش در این باب، دامنه و گستره ی بیشتری میخواهد و این اشاره های فهرست وار تنها میتواند ذهن آدمی را معطوف به این واقعیت کند که ارزیابی درباره باورهای ادبی و اجتماعی یک سرزمین منوط به کاوش های جامعه شناختی و تاریخی عمیقی ست و گاه باید بازنگری در بعضی مولفه های فرهنگی و ادبی خود را با سعه صدر پذیرا باشیم.

منابع
1- فردوسی، شاهنامه ی فردوسی، بر اساس چاپ مسکو، به کوشش دکتر سعید حمیدیان،نشر قطره 1379.
2- سنایی، حدیقه الحقیقه، به کوشش مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهرانف 1377.
3- اشرف زاده ، رضا، آب آتش فروز، انتشارات جامی،1355.
4- سعدی ، کلیات سعدی، انتشارات نگاه، 1373.
5- مولوی، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکسن، انتشارات نگاه و نشر علم، 1373.
6- اقبال لاهوری، کلیات اقبال، به کوشش احمد سروش، انتشارات کتاب خانه ی سنایی، 1343.
7- نصرالله منشی، کلیله و دمنه، به تصحیح مجتبی مینوی، انتشارات امیر کبیر، 1371.

برگرفته از تارنگار اردیبهشت
استاد محمدعلی اسلامی ندوشن

  

فکر می کنم بزرگترین سوء تفاهمی که در حق شاهنامه صورت گرفته ، درباره ی زن است ، و آن این است که انگاشته اند که شاهنامه یک (( کتاب ضد زن )) است و فردوسی هم میانه ی خوشی با زن نداشته ، در حالی که سرتاسر شاهنامه درست عکس این را می نماید . این یک تلقی عوامانه است . به این علت می گویم عوامانه چون یک بیت مجعول را دلیل آورده اند که از فردوسی نیست و الحاقی است . می گوید :

زن و اژدها هر دو در خاک به

جهان پاک از این هر دو ناپاک به

این مربوط به داستان سودابه است ، به علت خیانتی که این زن به سیاوش می کند . فردی که دل پری از زن داشته ، بنا به تفنن این را ساخته و به فردوسی نسبت داده است ؛ در حالی که در شاهنامه های اصلی تر ، اثری از آن دیده نمی شود . سه چهار بیت دیگر هم نظیر آن هست که باز یا جنبه ی الحاقی دارند و یا مناسبت هایی در پشت آنهاست . شما وقتی برای کسی داستان می گویید مناسبت هایش را از زبان قهرمان داستان رعایت می کنید . در آن لحظه ی خاص اقتضا داشته که آن حرف از زبان آن قهرمان زده شود . قهرمانان شاهنامه کسانی هستند که غلیان احساسی دارند . همیشه با استدلال منطقی و حسابگرانه حرف نمی زنند . اما واقعیت آن است که زنان شاهنامه با شخصیت ترین و آراسته ترین زنان را در کل ادبیات فارسی تشکیل می دهند . شما کتاب دیگری را پیدا نمی کنید که اینقدر از زنان برجسته از جهات مختلف ، نظیر رودابه ، سیندخت ، تهمینه ، فرنگیس و منیژه و دیگران نشان داشته باشد . با اوصافی که فردوسی از این زنان دارد ، در هیچ کتابی اینقدر مقام زن بالا گرفته نشده و در هیچ کتابی زن اینقدر از جهات مختلف قابل احترام نیست . آن چیزهایی که بعدها به زن ها نسبت داده شده که گفته شده زن باید کنج آشپزخانه باشد ، فرمانبر باشد و بهترین تعریفش آن است که گفته اند (( نشینند و زایند شیران نر )) و یا آنکه حسنش آن است که از خود ابراز شخصیت نکند ، یعنی چیزهایی ما در ادبیات فارسی خودمان نظیرش را زیاد پیدا می کنیم ، و در ادبیات کشورهای دیگر نیز ، این صفت ها درست در شاهنامه عکس آن دیده می شود . واقعا این تهمتی است که به شاهنامه بسته شده . توصیفی که در اول داستان (( بیژن و منیژه )) فردوسی از همدم و همسر خود می کند یکی از زیباترین تصویرهایی است که از یک زندگی خانوادگی بشود به دست داد . آن زن که به فردوسی توصیه می کند که داستان (( بیژن و منیژه )) را به شعر بکشد به احتمال زیاد ، همسرش بوده . باید بار دیگر خواند و دید .

برگرفته از تارنمای شاهنامه و ایران 
نوشته: دکتر شهین سراج   

 

چهارمین جنگآور: گردیه

         گردیه نیزبه خاطررای و حکمت وجنگ آوری و نقش حماسی تاریخی خود از زنان جنگآور و مطرح در حماسه ی ملی ما بشمار میآید. روایت او، پیش از راه یافتن به حماسه ی منظوم، به نثر در قصه ی بهرام چوبین آمده است. این قصه، ازجمله روایات دوران ساسانیان بوده و به شهادت ابن الندیم در الفهرست، توسط جبله بن السالم بن عبدالعزیز(کاتب هشام بن عبدالملک متوفی به سال 125) به عربی نیز ترجمه شده بود.